"Məktəbəqədər təhsil sistemi, bir ölkənin gələcək nəsillərinin formalaşmasında həlledici rol oynayan təməl mərhələdir. Bu mərhələ yalnız uşağın saxlanması və vaxtının keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş sosial xidmət deyil, onun erkən yaşda intellektual, psixoloji, emosional və sosial bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi üçün mühüm bir təhsil pilləsidir. Elm və Təhsil Nazirinin məktəbəqədər təhsildə çatışmazlıqların olduğunu bildirməsi bu sahədəki problemlərin rəsmi şəkildə tanınması baxımından əhəmiyyətli olsa da, problemin dərinliyi və onun aradan qaldırılması üçün atılmalı olan addımlar daha geniş təhlil tələb edir".
Bu sözləri Demokrat.az-a açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.
"Azərbaycanda məktəbəqədər təhsilin vəziyyəti təəssüf ki, qənaətbəxş deyil. Dövlət Statistika Komitəsinin 2023-cü il məlumatına əsasən, ölkədə 0–6 yaş arasında olan uşaqların sayı təxminən 1.6 milyon nəfər təşkil edir. Lakin onların yalnız 17%-i — təqribən 274 min nəfəri məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə cəlb olunub. Bu göstərici dünya ortalamasından (OECD ölkələrində 80–95%) dəfələrlə aşağıdır və regionda belə Gürcüstan (37%) və Qazaxıstan (45%) kimi ölkələrin gerisində qalır. Bu fakt, məktəbəqədər təhsilin əlçatanlıq və əhatə dairəsi baxımından ciddi şəkildə yetərsiz olduğunu göstərir.
Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 5.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, hər kəsin təhsil almaq hüququ vardır. Bu hüququn təmin olunması məktəbəqədər mərhələdən başlamalıdır. Həmin qanunun 19.1-ci maddəsində məktəbəqədər təhsilin məqsədi olaraq uşağın fiziki və psixoloji inkişafının təmin olunması və sonrakı təhsil pillələrinə hazırlanması vurğulanır. Lakin qanuni baza olsa da, praktik icra zəifdir. Məktəbəqədər müəssisələrin sayı və yerləşməsi qeyri-bərabər paylanıb; kənd və qəsəbə yerlərində bu müəssisələr ya yoxdur, ya da çox zəif infrastrukturla fəaliyyət göstərir. Özəl bağçalar isə çox baha olduğundan əksər ailələr üçün əlçatmazdır.
Bakı şəhərində bəzi özəl məktəbəqədər mərkəzlərin aylıq ödənişi 800–2500 manat arasında dəyişir. Bu isə 2024-cü ildə ölkə üzrə 950 manat olan orta aylıq əməkhaqqı fonunda ciddi disbalansa səbəb olur".
Ekspert bildirib ki, məktəbəqədər təhsilin əhəmiyyəti yalnız sosial təminatla məhdudlaşmır:
"UNICEF və UNESCO-nun birgə hesabatlarında qeyd olunur ki, erkən yaşda təhsilə başlayan uşaqlar ibtidai siniflərdə daha yüksək akademik nəticələr göstərir, şifahi nitq, məntiqi təfəkkür, sosial ünsiyyət bacarıqları və emosional tənzimləmə qabiliyyətləri daha inkişaf etmiş olur. Məhz bu səbəbdən bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə məktəbəqədər təhsil 3 yaşdan başlayır, hətta bəzi Skandinaviya ölkələrində 1.5–2 yaşdan etibarən uşaq mərkəzlərinə yönləndirmə həyata keçirilir.
Məsələn, İsveçdə uşaqların 95%-i 2 yaşdan etibarən məktəbəqədər təhsil müəssisəsinə cəlb olunur. Bu müəssisələrdə əsas vurğu oyuna əsaslanan təlimə, sosial bacarıqlara, dil inkişafına və emosional rifaha verilir. ABŞ və Böyük Britaniyada isə məktəbəqədər mərhələdə uşaq mərkəzləri həm təhsil, həm də ailəyə dəstək platforması kimi fəaliyyət göstərir.
Azərbaycanda məktəbəqədər təhsilə cəlb yaşı qanunvericilikdə 1 yaşdan 6 yaşadək nəzərdə tutulsa da, faktiki olaraq bu yaşda uşaqların cəlbi ya maliyyə, ya da logistika səbəbindən mümkün olmur.
Reallıqda uşaqlar əsasən 5 yaşında məktəbəqədər hazırlıq proqramına qoşulur ki, bu da çox gecdir. Beynəlxalq tövsiyələrə əsasən isə optimal başlanğıc yaşı 2.5–3 yaşdır. Bu yaşdan etibarən uşaq həm adaptasiya prosesinə girə bilir, həm də əsas bacarıqları öyrənməyə hazır olur. Bu yaş aralığında olan uşaqların cəlb edilməsi təkcə onların inkişafı üçün deyil, eyni zamanda hər iki valideynin əmək bazarında iştirakının təmin edilməsi, gender bərabərliyinin qorunması baxımından da zəruridir".
Onun sözlərinə görə, müsbət tərəf odur ki, nazirlik bu problemi tanıyır və bu sahədə islahatlara başlama niyyətindədir:
"Pilot layihələr çərçivəsində bəzi regionlarda modul tipli məktəbəqədər mərkəzlər yaradılıb, həmçinin dövlət-özəl tərəfdaşlığı formatında uşaq bağçalarının fəaliyyətə başlaması üçün hüquqi baza formalaşdırılıb. Bundan əlavə, bəzi təhsil müəssisələri nəzdində məktəbəqədər hazırlıq qrupları açılıb. Lakin bunlar sistemli və kütləvi dəyişikliyə çevrilməyib. Bu sahədə ciddi dəyişiklik üçün ilk növbədə qanunvericiliyə dəyişiklik edilməli, yeni tikilən binalarda məktəbəqədər mərkəzlərin açılması məcburi qaydada müəyyən edilməli, dövlət büdcəsindən bu müəssisələrin genişləndirilməsinə ciddi vəsait ayrılmalı və müəllimlərin ixtisasartırması üçün ayrıca institutlaşdırılmış proqramlar həyata keçirilməlidir.
Nə dəyişəcək sualının cavabı aydındır: məktəbəqədər təhsilə daha erkən yaşdan uşaqların cəlb olunması onların akademik və sosial inkişaf göstəricilərini yüksəldəcək, ibtidai siniflərdə tədris yükünü azaldacaq, valideynlərin iş həyatına qayıtmasını asanlaşdıracaq və ümumilikdə cəmiyyətin sosial-iqtisadi məhsuldarlığını artıracaq. Nə dəyişməlidir sualının cavabı isə daha sistemlidir: bu sahədə siyasi iradə, maliyyə resursu, hüquqi baza və ictimai şüurun dəyişməsi paralel şəkildə baş verməlidir. Əgər bu istiqamətdə real addımlar atılmazsa, məktəbəqədər təhsil yalnız imtiyazlı ailələrin əldə etdiyi xidmət olaraq qalacaq və cəmiyyətin böyük əksəriyyəti bu vacib mərhələdən kənarda qalacaq. Bu isə sosial bərabərsizliyi daha da dərinləşdirəcək və gələcək nəsillərin təhsil uğuruna mənfi təsir göstərəcək".
Qeyd edək ki, Təhsil Naziri Emin Əmrullayev dünən çıxışında məktəbəqədər təhsillə bağlı ciddi problemlər olmasından bəhs edib.
Əfsanə Kamal
Demokrat.az
Bu sözləri Demokrat.az-a açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.
"Azərbaycanda məktəbəqədər təhsilin vəziyyəti təəssüf ki, qənaətbəxş deyil. Dövlət Statistika Komitəsinin 2023-cü il məlumatına əsasən, ölkədə 0–6 yaş arasında olan uşaqların sayı təxminən 1.6 milyon nəfər təşkil edir. Lakin onların yalnız 17%-i — təqribən 274 min nəfəri məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə cəlb olunub. Bu göstərici dünya ortalamasından (OECD ölkələrində 80–95%) dəfələrlə aşağıdır və regionda belə Gürcüstan (37%) və Qazaxıstan (45%) kimi ölkələrin gerisində qalır. Bu fakt, məktəbəqədər təhsilin əlçatanlıq və əhatə dairəsi baxımından ciddi şəkildə yetərsiz olduğunu göstərir.
Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 5.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, hər kəsin təhsil almaq hüququ vardır. Bu hüququn təmin olunması məktəbəqədər mərhələdən başlamalıdır. Həmin qanunun 19.1-ci maddəsində məktəbəqədər təhsilin məqsədi olaraq uşağın fiziki və psixoloji inkişafının təmin olunması və sonrakı təhsil pillələrinə hazırlanması vurğulanır. Lakin qanuni baza olsa da, praktik icra zəifdir. Məktəbəqədər müəssisələrin sayı və yerləşməsi qeyri-bərabər paylanıb; kənd və qəsəbə yerlərində bu müəssisələr ya yoxdur, ya da çox zəif infrastrukturla fəaliyyət göstərir. Özəl bağçalar isə çox baha olduğundan əksər ailələr üçün əlçatmazdır.
Bakı şəhərində bəzi özəl məktəbəqədər mərkəzlərin aylıq ödənişi 800–2500 manat arasında dəyişir. Bu isə 2024-cü ildə ölkə üzrə 950 manat olan orta aylıq əməkhaqqı fonunda ciddi disbalansa səbəb olur".
Ekspert bildirib ki, məktəbəqədər təhsilin əhəmiyyəti yalnız sosial təminatla məhdudlaşmır:
"UNICEF və UNESCO-nun birgə hesabatlarında qeyd olunur ki, erkən yaşda təhsilə başlayan uşaqlar ibtidai siniflərdə daha yüksək akademik nəticələr göstərir, şifahi nitq, məntiqi təfəkkür, sosial ünsiyyət bacarıqları və emosional tənzimləmə qabiliyyətləri daha inkişaf etmiş olur. Məhz bu səbəbdən bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə məktəbəqədər təhsil 3 yaşdan başlayır, hətta bəzi Skandinaviya ölkələrində 1.5–2 yaşdan etibarən uşaq mərkəzlərinə yönləndirmə həyata keçirilir.
Məsələn, İsveçdə uşaqların 95%-i 2 yaşdan etibarən məktəbəqədər təhsil müəssisəsinə cəlb olunur. Bu müəssisələrdə əsas vurğu oyuna əsaslanan təlimə, sosial bacarıqlara, dil inkişafına və emosional rifaha verilir. ABŞ və Böyük Britaniyada isə məktəbəqədər mərhələdə uşaq mərkəzləri həm təhsil, həm də ailəyə dəstək platforması kimi fəaliyyət göstərir.
Azərbaycanda məktəbəqədər təhsilə cəlb yaşı qanunvericilikdə 1 yaşdan 6 yaşadək nəzərdə tutulsa da, faktiki olaraq bu yaşda uşaqların cəlbi ya maliyyə, ya da logistika səbəbindən mümkün olmur.
Reallıqda uşaqlar əsasən 5 yaşında məktəbəqədər hazırlıq proqramına qoşulur ki, bu da çox gecdir. Beynəlxalq tövsiyələrə əsasən isə optimal başlanğıc yaşı 2.5–3 yaşdır. Bu yaşdan etibarən uşaq həm adaptasiya prosesinə girə bilir, həm də əsas bacarıqları öyrənməyə hazır olur. Bu yaş aralığında olan uşaqların cəlb edilməsi təkcə onların inkişafı üçün deyil, eyni zamanda hər iki valideynin əmək bazarında iştirakının təmin edilməsi, gender bərabərliyinin qorunması baxımından da zəruridir".
Onun sözlərinə görə, müsbət tərəf odur ki, nazirlik bu problemi tanıyır və bu sahədə islahatlara başlama niyyətindədir:
"Pilot layihələr çərçivəsində bəzi regionlarda modul tipli məktəbəqədər mərkəzlər yaradılıb, həmçinin dövlət-özəl tərəfdaşlığı formatında uşaq bağçalarının fəaliyyətə başlaması üçün hüquqi baza formalaşdırılıb. Bundan əlavə, bəzi təhsil müəssisələri nəzdində məktəbəqədər hazırlıq qrupları açılıb. Lakin bunlar sistemli və kütləvi dəyişikliyə çevrilməyib. Bu sahədə ciddi dəyişiklik üçün ilk növbədə qanunvericiliyə dəyişiklik edilməli, yeni tikilən binalarda məktəbəqədər mərkəzlərin açılması məcburi qaydada müəyyən edilməli, dövlət büdcəsindən bu müəssisələrin genişləndirilməsinə ciddi vəsait ayrılmalı və müəllimlərin ixtisasartırması üçün ayrıca institutlaşdırılmış proqramlar həyata keçirilməlidir.
Nə dəyişəcək sualının cavabı aydındır: məktəbəqədər təhsilə daha erkən yaşdan uşaqların cəlb olunması onların akademik və sosial inkişaf göstəricilərini yüksəldəcək, ibtidai siniflərdə tədris yükünü azaldacaq, valideynlərin iş həyatına qayıtmasını asanlaşdıracaq və ümumilikdə cəmiyyətin sosial-iqtisadi məhsuldarlığını artıracaq. Nə dəyişməlidir sualının cavabı isə daha sistemlidir: bu sahədə siyasi iradə, maliyyə resursu, hüquqi baza və ictimai şüurun dəyişməsi paralel şəkildə baş verməlidir. Əgər bu istiqamətdə real addımlar atılmazsa, məktəbəqədər təhsil yalnız imtiyazlı ailələrin əldə etdiyi xidmət olaraq qalacaq və cəmiyyətin böyük əksəriyyəti bu vacib mərhələdən kənarda qalacaq. Bu isə sosial bərabərsizliyi daha da dərinləşdirəcək və gələcək nəsillərin təhsil uğuruna mənfi təsir göstərəcək".
Qeyd edək ki, Təhsil Naziri Emin Əmrullayev dünən çıxışında məktəbəqədər təhsillə bağlı ciddi problemlər olmasından bəhs edib.
Əfsanə Kamal
Demokrat.az
