"İmtahanların onlayn formada keçirilməsi ideyası texnologiyanın təhsilə inteqrasiyası baxımından əhəmiyyətli bir mərhələ kimi görünür. Məleykə Abbaszadənin bu istiqamətdə irəli sürdüyü fikirlər təhsilin rəqəmsallaşması və çevik qiymətləndirmə modellərinə keçidlə bağlı müasir çağırışlarla üst-üstə düşür. Lakin bu prosesin sadəcə texnoloji imkanlarla məhdudlaşmadığı, onun sosial, hüquqi və institusional baza tələb etdiyi nəzərə alınmalıdır. Azərbaycanda bu keçid üçün ciddi hazırlıq və islahatlar zəruridir, çünki cari vəziyyətdə mövcud infrastruktur və idarəetmə sistemi bu tələblərə tam cavab vermir".
Bu sözləri Demokrat.az-a açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.
"Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 13.2.3-cü maddəsində qeyd olunur ki, təhsil alanların nailiyyətləri onların bilik və bacarıqlarını obyektiv, ədalətli və şəffaf şəkildə qiymətləndirən mexanizmlərlə müəyyən olunmalıdır. Eyni zamanda, 2021-ci ildə qəbul edilmiş “Rəqəmsal transformasiya konsepsiyası”nda göstərilir ki, dövlət orqanları rəqəmsal xidmətləri inkişaf etdirməklə şəffaflıq və səmərəliliyi artırmalıdırlar. Bu yanaşmaların fonunda imtahanların onlayn formatda təşkili üçün həm texniki infrastruktur, həm də hüquqi baza formalaşdırılmalıdır".
O bildirib ki, mövcud vəziyyətə gəldikdə isə, Dövlət Statistika Komitəsinin 2023-cü il üçün məlumatına əsasən, ölkə əhalisinin yalnız 66,7 faizi stabil internetə çıxış imkanı əldə edir:
"Bu göstərici Bakı şəhərində 91 faiz olduğu halda, rayonlarda 43 faizə qədər enir. Bu isə onlayn imtahan sisteminin tətbiqi zamanı regionlararası bərabərsizliyin artmasına səbəb olacaq. Eyni zamanda, hazırda ali və orta təhsil müəssisələrinin əksəriyyətində internet infrastrukturunun səviyyəsi texniki baxımdan böyük miqyaslı onlayn imtahanların aparılmasına imkan vermir. 2023-cü ildə Təhsil Nazirliyinin hesabatına əsasən, ölkədəki ümumtəhsil məktəblərinin yalnız 28%-i sürətli və stabil internetlə təchiz olunub.
Əlavə olaraq, imtahanların onlayn qaydada keçirilməsi üçün istifadə olunacaq platformaların təhlükəsizlik və şəxsiyyəti identifikasiya edə bilən imkanları olmalıdır. Bu sistemlər üçün “proctoring” adlanan nəzarət texnologiyaları tələb olunur. Bu texnologiyalar istifadəçinin üz cizgilərini, səsini, baxış istiqamətini və digər davranış göstəricilərini analiz etməklə imtahanın legitimliyini təmin edir. Hazırda bu cür sistemlər Azərbaycanda mövcud deyil və kənar proqram təminatı almaq üçün ciddi maliyyə və hüquqi tənzimləmə lazımdır. Əgər bu sistemlər olmadan onlayn imtahan keçirilərsə, qiymətləndirmənin obyektivliyi və şəffaflığı təmin olunmayacaq".
Ekspertin sözlərinə görə, dünya praktikasında onlayn imtahan modelləri yalnız hazırlıq mərhələlərindən və sınaqlardan sonra tətbiq olunur:
"Məsələn, ABŞ-da ETS (Educational Testing Service) tərəfindən keçirilən TOEFL və GRE imtahanları onlayn qaydada yalnız rəsmi platformalar və yüksək səviyyəli proctoring sistemi ilə icra olunur. Hindistanda UGC (University Grants Commission) və NTA (National Testing Agency) tərəfindən aparılan imtahanlarda əvvəlcə pilot mərhələ sınaqdan keçirilir, texniki və etik problemlər aşkar edildikdən sonra sistem geniş miqyasda tətbiq olunur. Almaniyada onlayn imtahanlar yalnız tələbənin şəxsiyyət vəsiqəsi ilə real vaxt video nəzarət altında mümkündür. Həmçinin, nəticələrin təsdiqi üçün yazılı təsdiq sənədləri tələb olunur.
Azərbaycanda bu keçidin mümkün olması üçün bir neçə sahədə ciddi dəyişikliklər zəruridir. Əvvəla, ölkə üzrə bütün təhsil müəssisələri sürətli və dayanıqlı internetlə təmin olunmalıdır. Bu yalnız texniki məsələ deyil, eyni zamanda sosial ədalətin təmin olunması məsələsidir. İkincisi, imtahan platformaları milli səviyyədə hazırlanmalı, texniki dayanıqlığı, təhlükəsizlik sistemləri və şəxsiyyəti müəyyən edən alqoritmlərlə təchiz edilməlidir. Bu istiqamətdə yerli İT şirkətləri ilə əməkdaşlıq və beynəlxalq təcrübə inteqrasiyası vacibdir. Üçüncüsü, müəllimlər və şagirdlər üçün genişmiqyaslı rəqəmsal savadlılıq təlimləri təşkil olunmalı, rəqəmsal qiymətləndirmə mədəniyyəti formalaşdırılmalıdır. Son olaraq isə, normativ hüquqi bazada dəyişikliklər edilməli, onlayn qiymətləndirmə hüquqi olaraq legitim tanınmalı, nəticələrə dair mübahisə hallarında rəsmi apellyasiya mexanizmləri yaradılmalıdır.
Əgər bu dəyişikliklər həyata keçirilərsə, onlayn imtahan modeli Azərbaycanda təhsilin çevikliyini və innovativliyini artıracaq, pandemiya və ya fövqəladə hallarda imtahanların dayanmadan keçirilməsinə imkan verəcək. Eyni zamanda, nəqliyyat, logistika və fiziki məkanla bağlı xərc və resurslar optimallaşdırılacaq. Əks halda, tələsik tətbiq olunan onlayn imtahanlar təhsildə bərabərsizliyi artıracaq, imtahan nəticələrinin etibarsızlığını doğuracaq və cəmiyyətdə təhsil sisteminə olan inamı sarsıdacaq.
Texnologiya yalnız vasitədir; əsas məsələ onu hansı şəraitdə, hansı məqsədlə və necə tətbiq etməkdir. Azərbaycanda onlayn imtahan sisteminə keçid yalnız bütün sosial, texniki və hüquqi mexanizmlər təmin edildikdən sonra mümkün olmalıdır. Əks təqdirdə, bu, texnologiyanın deyil, etimadsızlığın alətinə çevriləcək".
Əfsanə Kamal
Demokrat.az
Bu sözləri Demokrat.az-a açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.
"Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 13.2.3-cü maddəsində qeyd olunur ki, təhsil alanların nailiyyətləri onların bilik və bacarıqlarını obyektiv, ədalətli və şəffaf şəkildə qiymətləndirən mexanizmlərlə müəyyən olunmalıdır. Eyni zamanda, 2021-ci ildə qəbul edilmiş “Rəqəmsal transformasiya konsepsiyası”nda göstərilir ki, dövlət orqanları rəqəmsal xidmətləri inkişaf etdirməklə şəffaflıq və səmərəliliyi artırmalıdırlar. Bu yanaşmaların fonunda imtahanların onlayn formatda təşkili üçün həm texniki infrastruktur, həm də hüquqi baza formalaşdırılmalıdır".
O bildirib ki, mövcud vəziyyətə gəldikdə isə, Dövlət Statistika Komitəsinin 2023-cü il üçün məlumatına əsasən, ölkə əhalisinin yalnız 66,7 faizi stabil internetə çıxış imkanı əldə edir:
"Bu göstərici Bakı şəhərində 91 faiz olduğu halda, rayonlarda 43 faizə qədər enir. Bu isə onlayn imtahan sisteminin tətbiqi zamanı regionlararası bərabərsizliyin artmasına səbəb olacaq. Eyni zamanda, hazırda ali və orta təhsil müəssisələrinin əksəriyyətində internet infrastrukturunun səviyyəsi texniki baxımdan böyük miqyaslı onlayn imtahanların aparılmasına imkan vermir. 2023-cü ildə Təhsil Nazirliyinin hesabatına əsasən, ölkədəki ümumtəhsil məktəblərinin yalnız 28%-i sürətli və stabil internetlə təchiz olunub.
Əlavə olaraq, imtahanların onlayn qaydada keçirilməsi üçün istifadə olunacaq platformaların təhlükəsizlik və şəxsiyyəti identifikasiya edə bilən imkanları olmalıdır. Bu sistemlər üçün “proctoring” adlanan nəzarət texnologiyaları tələb olunur. Bu texnologiyalar istifadəçinin üz cizgilərini, səsini, baxış istiqamətini və digər davranış göstəricilərini analiz etməklə imtahanın legitimliyini təmin edir. Hazırda bu cür sistemlər Azərbaycanda mövcud deyil və kənar proqram təminatı almaq üçün ciddi maliyyə və hüquqi tənzimləmə lazımdır. Əgər bu sistemlər olmadan onlayn imtahan keçirilərsə, qiymətləndirmənin obyektivliyi və şəffaflığı təmin olunmayacaq".
Ekspertin sözlərinə görə, dünya praktikasında onlayn imtahan modelləri yalnız hazırlıq mərhələlərindən və sınaqlardan sonra tətbiq olunur:
"Məsələn, ABŞ-da ETS (Educational Testing Service) tərəfindən keçirilən TOEFL və GRE imtahanları onlayn qaydada yalnız rəsmi platformalar və yüksək səviyyəli proctoring sistemi ilə icra olunur. Hindistanda UGC (University Grants Commission) və NTA (National Testing Agency) tərəfindən aparılan imtahanlarda əvvəlcə pilot mərhələ sınaqdan keçirilir, texniki və etik problemlər aşkar edildikdən sonra sistem geniş miqyasda tətbiq olunur. Almaniyada onlayn imtahanlar yalnız tələbənin şəxsiyyət vəsiqəsi ilə real vaxt video nəzarət altında mümkündür. Həmçinin, nəticələrin təsdiqi üçün yazılı təsdiq sənədləri tələb olunur.
Azərbaycanda bu keçidin mümkün olması üçün bir neçə sahədə ciddi dəyişikliklər zəruridir. Əvvəla, ölkə üzrə bütün təhsil müəssisələri sürətli və dayanıqlı internetlə təmin olunmalıdır. Bu yalnız texniki məsələ deyil, eyni zamanda sosial ədalətin təmin olunması məsələsidir. İkincisi, imtahan platformaları milli səviyyədə hazırlanmalı, texniki dayanıqlığı, təhlükəsizlik sistemləri və şəxsiyyəti müəyyən edən alqoritmlərlə təchiz edilməlidir. Bu istiqamətdə yerli İT şirkətləri ilə əməkdaşlıq və beynəlxalq təcrübə inteqrasiyası vacibdir. Üçüncüsü, müəllimlər və şagirdlər üçün genişmiqyaslı rəqəmsal savadlılıq təlimləri təşkil olunmalı, rəqəmsal qiymətləndirmə mədəniyyəti formalaşdırılmalıdır. Son olaraq isə, normativ hüquqi bazada dəyişikliklər edilməli, onlayn qiymətləndirmə hüquqi olaraq legitim tanınmalı, nəticələrə dair mübahisə hallarında rəsmi apellyasiya mexanizmləri yaradılmalıdır.
Əgər bu dəyişikliklər həyata keçirilərsə, onlayn imtahan modeli Azərbaycanda təhsilin çevikliyini və innovativliyini artıracaq, pandemiya və ya fövqəladə hallarda imtahanların dayanmadan keçirilməsinə imkan verəcək. Eyni zamanda, nəqliyyat, logistika və fiziki məkanla bağlı xərc və resurslar optimallaşdırılacaq. Əks halda, tələsik tətbiq olunan onlayn imtahanlar təhsildə bərabərsizliyi artıracaq, imtahan nəticələrinin etibarsızlığını doğuracaq və cəmiyyətdə təhsil sisteminə olan inamı sarsıdacaq.
Texnologiya yalnız vasitədir; əsas məsələ onu hansı şəraitdə, hansı məqsədlə və necə tətbiq etməkdir. Azərbaycanda onlayn imtahan sisteminə keçid yalnız bütün sosial, texniki və hüquqi mexanizmlər təmin edildikdən sonra mümkün olmalıdır. Əks təqdirdə, bu, texnologiyanın deyil, etimadsızlığın alətinə çevriləcək".
Əfsanə Kamal
Demokrat.az
