“Regional inteqrasiya Cənubi Qafqazda sülh üçün vacibdir”.
Demokrat.az xəbər verir ki, ABŞ-ın “National Interest” jurnalında bu başlıqlı məqalə dərc olunub.
Məqalədə qeyd olunur: "Cənubi Qafqaz bölgəsi strateji coğrafi mövqeyə malikdir. Çünki Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan üç böyük güclə həmsərhəddir: Rusiya, İran və Türkiyə. Lakin Ermənistanla Azərbaycan arasında uzun sürən münaqişə bölgələrarası ticari-iqtisadi inteqrasiyaya mənfi təsir göstərib. Bununla belə, Azərbaycan və Ermənistan arasında İkinci Qarabağ müharibəsi bölgənin geosiyasi mənzərəsini dəyişdirib.
44 günlük müharibədən sonra Azərbaycan işğal olunmuş bir neçə bölgəni azad edib və qanlı qarşıdurmanı dayandırmaq üçün 2020-ci il noyabrın 10-da Rusiya və Ermənistanla müqavilə imzalayıb. Ermənistan və Azərbaycan nəqliyyat əlaqələrini açmağa və regional iqtisadi inteqrasiyanı dəstəkləməyə razı olduqları üçün noyabr müqaviləsi bölgənin geopolitik xəritəsini yenidən şəkilləndirib.
Üçtərəfli razılaşmaya əsasən, Rusiya atəşkəs və sülh üçün əsas təminatçı olub, Dağlıq Qarabağ və “Laçın dəhlizi”ndəki təmas xətti boyunca sülhməramlı kontingentini yerləşdirib. Bundan əlavə, Ağdam bölgəsində Ermənistan və Azərbaycan arasında atəşkəsi izləyən Birgə Rusiya-Türkiyə Mərkəzi fəaliyyətə başlayıb. Bununla da iki regional güc – Rusiya və Türkiyə Cənubi Qafqazdakı diplomatik və hərbi varlıqları ilə maraqlarını gücləndirib.
Münaqişə həll olunsa da, münaqişədən sonrakı dövr sabitlik və təhlükəsizliyə qarşı davamlı çağırışlarla yanaşı, regional iqtisadi inteqrasiya üçün yeni imkanlarla səciyyələnir. Həm Türkiyə, həm də Rusiya nəqliyyat dəhlizlərini açaraq regional iqtisadi inteqrasiyanı dəstəkləyir. Bu baxımdan, Zəngəzur dəhlizi çox vacib bir nəqliyyat marşrutudur və ondan bütün maraqlı tərəflər layihədən faydalanacaqlar. Zəngəzur dəhlizinin kilidini açmaqla Azərbaycan öz anklavı olan Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə əlaqələndiriləcək və Türkiyə birbaşa Azərbaycan və Orta Asiyadakı digər türkdilli ölkələrə çıxış qazanacaqdır.
Ermənistan da bu layihədən bəhrələnə bilər, çünki ölkə İran və Rusiya ilə dəmir yolu bağlantısı əldə edəcək, sonuncu dövlət əsas iqtisadi və siyasi müttəfiqdir. Məsələn, Rusiya həmişə Ermənistanın lider idxal və ixrac bazarı olub. 2020-ci ildə Ermənistandan Rusiyaya təxminən 676 milyon dollar dəyərində mal ixrac edilib və eyni dövrdə Rusiyanın ümumi idxaldakı payı 4,559 milyard dollara (32,4%) bərabər idi.
Davam edən sərhəd mübahisəsi iki Cənubi Qafqaz dövləti arasında sərhəd demarkasiyasının vacibliyini göstərir. Bu gün də Qazax rayonunun 7 kəndi və Naxçıvan Muxtar Respublikası Sədərək rayonunun Kərki kəndi Ermənistanın nəzarətindədir. Müharibədən sonrakı dövrdə Azərbaycan beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərini bərpa edir. Bütün aktyorlar suverenlik və ərazi bütövlüyü prinsiplərinə əsaslanan son sülh müqaviləsinin davamlı sülhün açarı olduğunu başa düşməlidirlər.
Münaqişə sonrası seçkilərdən sonra Ermənistanın baş naziri vəzifəsini icra edən Nikol Paşinyanın “Vətəndaş Müqaviləsi” partiyası səslərin 54 faizini qazanması ilə növbədənkənar parlament seçkilərində qalib gəlib. Ermənistandakı siyasi qeyri-sabitlik böhrana səbəb olub, amma indi əməkdaşlıq və mübahisələrin həllinə ümid var. Rusiya prezidenti Vladimir Putin Baş nazir Paşinyanla telefon danışığında 9 noyabr 2020 və 11 yanvar 2021 tarixlərində imzalanmış üçtərəfli razılaşmaların həyata keçirilməsinin vacibliyini vurğulayıb.
Azərbaycan bütün regional və qeyri-regional dövlətlərlə əməkdaşlığı genişləndirmək niyyətindədir. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Qarabağa son səfəri və Şuşa Bəyannaməsinin imzalanması ikitərəfli münasibətlərə yeni təkan verəcəkdir. Xüsusilə vurğulanmalıdır ki, Şuşa Bəyannaməsi iki dövlət arasında hərbi əlaqələrin dərinləşdirilməsini nəzərdə tutur.
Qeyd etmək lazımdır ki, İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə əsas oyun dəyişdiriciləri Ermənistanın “S-300” hava hücumundan müdafiə sistemlərini və digər hərbi texnikalarını məhv edən Türkiyə istehsalı olan “Bayraktar TB2” pilotsuz təyyarələri idi. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, “müdafiə sahəsində, müdafiə sənayesi sahəsində əməkdaşlıq və qarşılıqlı hərbi yardım məsələləri Bəyannamədə öz əksini tapmışdır”.
Şuşa Bəyannaməsinin digər vacib elementi Türkiyənin Şuşa şəhərində konsulluq açma qərarıdır. Əslində, bu bəyannamə həm də bölgədəki hərbi və siyasi tarazlığı təmin etmək üçün Azərbaycanda hərbi baza qurmağa qapılar açır.
Aydın olması üçün: Şuşa Bəyannaməsi o deməkdir ki, Azərbaycana qarşı bir kəskinləşmə və ya hücumlar olarsa, Türkiyə müttəfiqini müdafiə etmək üçün açıq şəkildə münaqişəyə qoşulacaq. Bu mesaj yalnız revanşist fikirlərini dəstəkləməyə davam edən Ermənistana deyil, eyni zamanda, bölgə ilə maraqlanan digər aktyorlara da ünvanlanıb.
Hələ ki Şuşa Bəyannaməsi 2010-cu ildə Strateji Tərəfdaşlıq və Qarşılıqlı Dəstək Sazişinin imzalanmasından bəri Türkiyə ilə Azərbaycan arasında imzalanan əsas sənəddir.
Cənubi Qafqazda, xüsusən də, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonrakı inkişafları nəzərə alaraq, ABŞ-ın bölgədəki konstruktiv iştirakı sülh səylərini və iqtisadi inteqrasiyanı dəstəkləməsi də əhəmiyyətli olacaq. Geriyə baxanda ABŞ-ın regional iştirakının uyğunsuz olduğu aydın olur. Ümumiyyətlə, ABŞ siyasəti əsasən Xəzərin enerji ehtiyatlarını qlobal enerji bazarlarına ixrac etmək kimi enerji məsələləri ilə əlaqələndirilib. Bununla birlikdə, son hadisələr, Avropa və Avrasiya işləri üzrə katib köməkçisi səlahiyyətlərini icra edən Filip Rikerin bölgəyə səfəri ABŞ-ın Cənubi Qafqaza diqqətinin qayıtdığını vurğulayıb. Gürcüstanda olarkən, o bildirib: “Birləşmiş Ştatları Cənubi Qafqazın inkişafını və iqtisadiyyatını və bölgə xalqlarının sabit, dinc və daha firavan bir gələcəyə olan istəklərini dəstəkləyir”..
Səfərin Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinə müsbət təsiri, Azərbaycan Ağdam bölgəsindəki minalanmış ərazilərin xəritələri müqabilində 15 erməni məhbus təhvil veriləndə görünüb. Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan və Azərbaycan bu addımı Birləşmiş Ştatların konstruktiv əlaqəsi və köməyi sayəsində atıblar. Vaşinqtonun bölgədəki ən yaxın müttəfiqi Gürcüstan da bu müddətdə əhəmiyyətli rol oynayıb. Ermənistanın Baş naziri Paşinyan təəccüblü olmayan bir şəkildə bildirib: “Gürcüstanın Baş naziri İrakli Qaribaşvilinin, gürcü qardaşlarımızın, ABŞ və Aİ-dəki ortaqlarımızın səyləri sayəsində qardaşlarımız ailələrinə dönüb”.
Bu gün Cənubi Qafqazdakı yeni geosiyasi vəziyyət regional iqtisadi inteqrasiyanı son dərəcə vacib edir, çünki davamlı sülh və təhlükəsizliyə yalnız əməkdaşlıq yolu ilə nail olmaq mümkündür. Birləşmiş Ştatlar eyni zamanda, səmərəli əməkdaşlıq mexanizmi yaradaraq regional siyasətini dəyişməlidir. Bayden administrasiyası onsuz da Azərbaycan hökumətinə yardım məsələsində Azadlığı Dəstək Aktının 907-ci maddəsinə qədər imtina müddətini uzadaraq Azərbaycana müsbət bir mesaj göndərib. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra ABŞ-ın bölgəyə konstruktiv yanaşması və əlaqəsini görmək Azərbaycan üçün çox vacib idi.
Vaşinqtonun sabitlik və regional iqtisadi əməkdaşlığın təmin edilməsində daha aktiv rol oynaması üçün böyük bir fürsət var. Məsələn, Cənubi Qafqazda nəqliyyat əlaqələrinin açılması Cənubi Qafqaz dövlətləri arasında regional dialoq, əməkdaşlıq və tərəfdaşlığı artırmaq üçün bir platforma üçün onurğa sütunu yarada bilər. ABŞ bölgədə regional iqtisadi inteqrasiyaya töhfə verəcək Zangəzur dəhlizinin açılmasına dəstək verməlidir. ABŞ artıq iqtisadi və enerji əlaqələrini və ticarəti artırmaq məqsədi ilə Mərkəzi Asiyada “C5 + 1” adlı belə bir platforma qurub.
ABŞ ilə Türkiyə arasındakı bölgədəki əməkdaşlıq gələcək sülh və sabitliyə əhəmiyyətli dərəcədə kömək edə bilər. Türkiyə-Azərbaycan tərəfdaşlığı bölgədəki bütün tərəflərin maraqlarına cavab verən meqaenerji layihələri və enerji əməkdaşlığını həyata keçirməyə imkan verir. Vaşinqton Avropanın enerji təhlükəsizliyinə töhfə verən Cənub Qaz Dəhlizi layihəsini hər zaman dəstəkləyib.
Nəhayət, heç olmasa, Vaşinqton həm Cənubi Qafqazda, həm də Orta Asiyada mövqelərini möhkəmləndirmək istəyirsə, sürətlə hərəkət etməli və Rusiyanın bölgədəki təsirini azaltmaq üçün daha praqmatik xarici siyasət tətbiq etməlidir.
Demokrat.az xəbər verir ki, ABŞ-ın “National Interest” jurnalında bu başlıqlı məqalə dərc olunub.
Məqalədə qeyd olunur: "Cənubi Qafqaz bölgəsi strateji coğrafi mövqeyə malikdir. Çünki Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan üç böyük güclə həmsərhəddir: Rusiya, İran və Türkiyə. Lakin Ermənistanla Azərbaycan arasında uzun sürən münaqişə bölgələrarası ticari-iqtisadi inteqrasiyaya mənfi təsir göstərib. Bununla belə, Azərbaycan və Ermənistan arasında İkinci Qarabağ müharibəsi bölgənin geosiyasi mənzərəsini dəyişdirib.
44 günlük müharibədən sonra Azərbaycan işğal olunmuş bir neçə bölgəni azad edib və qanlı qarşıdurmanı dayandırmaq üçün 2020-ci il noyabrın 10-da Rusiya və Ermənistanla müqavilə imzalayıb. Ermənistan və Azərbaycan nəqliyyat əlaqələrini açmağa və regional iqtisadi inteqrasiyanı dəstəkləməyə razı olduqları üçün noyabr müqaviləsi bölgənin geopolitik xəritəsini yenidən şəkilləndirib.
Üçtərəfli razılaşmaya əsasən, Rusiya atəşkəs və sülh üçün əsas təminatçı olub, Dağlıq Qarabağ və “Laçın dəhlizi”ndəki təmas xətti boyunca sülhməramlı kontingentini yerləşdirib. Bundan əlavə, Ağdam bölgəsində Ermənistan və Azərbaycan arasında atəşkəsi izləyən Birgə Rusiya-Türkiyə Mərkəzi fəaliyyətə başlayıb. Bununla da iki regional güc – Rusiya və Türkiyə Cənubi Qafqazdakı diplomatik və hərbi varlıqları ilə maraqlarını gücləndirib.
Münaqişə həll olunsa da, münaqişədən sonrakı dövr sabitlik və təhlükəsizliyə qarşı davamlı çağırışlarla yanaşı, regional iqtisadi inteqrasiya üçün yeni imkanlarla səciyyələnir. Həm Türkiyə, həm də Rusiya nəqliyyat dəhlizlərini açaraq regional iqtisadi inteqrasiyanı dəstəkləyir. Bu baxımdan, Zəngəzur dəhlizi çox vacib bir nəqliyyat marşrutudur və ondan bütün maraqlı tərəflər layihədən faydalanacaqlar. Zəngəzur dəhlizinin kilidini açmaqla Azərbaycan öz anklavı olan Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə əlaqələndiriləcək və Türkiyə birbaşa Azərbaycan və Orta Asiyadakı digər türkdilli ölkələrə çıxış qazanacaqdır.
Ermənistan da bu layihədən bəhrələnə bilər, çünki ölkə İran və Rusiya ilə dəmir yolu bağlantısı əldə edəcək, sonuncu dövlət əsas iqtisadi və siyasi müttəfiqdir. Məsələn, Rusiya həmişə Ermənistanın lider idxal və ixrac bazarı olub. 2020-ci ildə Ermənistandan Rusiyaya təxminən 676 milyon dollar dəyərində mal ixrac edilib və eyni dövrdə Rusiyanın ümumi idxaldakı payı 4,559 milyard dollara (32,4%) bərabər idi.
Davam edən sərhəd mübahisəsi iki Cənubi Qafqaz dövləti arasında sərhəd demarkasiyasının vacibliyini göstərir. Bu gün də Qazax rayonunun 7 kəndi və Naxçıvan Muxtar Respublikası Sədərək rayonunun Kərki kəndi Ermənistanın nəzarətindədir. Müharibədən sonrakı dövrdə Azərbaycan beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərini bərpa edir. Bütün aktyorlar suverenlik və ərazi bütövlüyü prinsiplərinə əsaslanan son sülh müqaviləsinin davamlı sülhün açarı olduğunu başa düşməlidirlər.
Münaqişə sonrası seçkilərdən sonra Ermənistanın baş naziri vəzifəsini icra edən Nikol Paşinyanın “Vətəndaş Müqaviləsi” partiyası səslərin 54 faizini qazanması ilə növbədənkənar parlament seçkilərində qalib gəlib. Ermənistandakı siyasi qeyri-sabitlik böhrana səbəb olub, amma indi əməkdaşlıq və mübahisələrin həllinə ümid var. Rusiya prezidenti Vladimir Putin Baş nazir Paşinyanla telefon danışığında 9 noyabr 2020 və 11 yanvar 2021 tarixlərində imzalanmış üçtərəfli razılaşmaların həyata keçirilməsinin vacibliyini vurğulayıb.
Azərbaycan bütün regional və qeyri-regional dövlətlərlə əməkdaşlığı genişləndirmək niyyətindədir. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Qarabağa son səfəri və Şuşa Bəyannaməsinin imzalanması ikitərəfli münasibətlərə yeni təkan verəcəkdir. Xüsusilə vurğulanmalıdır ki, Şuşa Bəyannaməsi iki dövlət arasında hərbi əlaqələrin dərinləşdirilməsini nəzərdə tutur.
Qeyd etmək lazımdır ki, İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə əsas oyun dəyişdiriciləri Ermənistanın “S-300” hava hücumundan müdafiə sistemlərini və digər hərbi texnikalarını məhv edən Türkiyə istehsalı olan “Bayraktar TB2” pilotsuz təyyarələri idi. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, “müdafiə sahəsində, müdafiə sənayesi sahəsində əməkdaşlıq və qarşılıqlı hərbi yardım məsələləri Bəyannamədə öz əksini tapmışdır”.
Şuşa Bəyannaməsinin digər vacib elementi Türkiyənin Şuşa şəhərində konsulluq açma qərarıdır. Əslində, bu bəyannamə həm də bölgədəki hərbi və siyasi tarazlığı təmin etmək üçün Azərbaycanda hərbi baza qurmağa qapılar açır.
Aydın olması üçün: Şuşa Bəyannaməsi o deməkdir ki, Azərbaycana qarşı bir kəskinləşmə və ya hücumlar olarsa, Türkiyə müttəfiqini müdafiə etmək üçün açıq şəkildə münaqişəyə qoşulacaq. Bu mesaj yalnız revanşist fikirlərini dəstəkləməyə davam edən Ermənistana deyil, eyni zamanda, bölgə ilə maraqlanan digər aktyorlara da ünvanlanıb.
Hələ ki Şuşa Bəyannaməsi 2010-cu ildə Strateji Tərəfdaşlıq və Qarşılıqlı Dəstək Sazişinin imzalanmasından bəri Türkiyə ilə Azərbaycan arasında imzalanan əsas sənəddir.
Cənubi Qafqazda, xüsusən də, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonrakı inkişafları nəzərə alaraq, ABŞ-ın bölgədəki konstruktiv iştirakı sülh səylərini və iqtisadi inteqrasiyanı dəstəkləməsi də əhəmiyyətli olacaq. Geriyə baxanda ABŞ-ın regional iştirakının uyğunsuz olduğu aydın olur. Ümumiyyətlə, ABŞ siyasəti əsasən Xəzərin enerji ehtiyatlarını qlobal enerji bazarlarına ixrac etmək kimi enerji məsələləri ilə əlaqələndirilib. Bununla birlikdə, son hadisələr, Avropa və Avrasiya işləri üzrə katib köməkçisi səlahiyyətlərini icra edən Filip Rikerin bölgəyə səfəri ABŞ-ın Cənubi Qafqaza diqqətinin qayıtdığını vurğulayıb. Gürcüstanda olarkən, o bildirib: “Birləşmiş Ştatları Cənubi Qafqazın inkişafını və iqtisadiyyatını və bölgə xalqlarının sabit, dinc və daha firavan bir gələcəyə olan istəklərini dəstəkləyir”..
Səfərin Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinə müsbət təsiri, Azərbaycan Ağdam bölgəsindəki minalanmış ərazilərin xəritələri müqabilində 15 erməni məhbus təhvil veriləndə görünüb. Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan və Azərbaycan bu addımı Birləşmiş Ştatların konstruktiv əlaqəsi və köməyi sayəsində atıblar. Vaşinqtonun bölgədəki ən yaxın müttəfiqi Gürcüstan da bu müddətdə əhəmiyyətli rol oynayıb. Ermənistanın Baş naziri Paşinyan təəccüblü olmayan bir şəkildə bildirib: “Gürcüstanın Baş naziri İrakli Qaribaşvilinin, gürcü qardaşlarımızın, ABŞ və Aİ-dəki ortaqlarımızın səyləri sayəsində qardaşlarımız ailələrinə dönüb”.
Bu gün Cənubi Qafqazdakı yeni geosiyasi vəziyyət regional iqtisadi inteqrasiyanı son dərəcə vacib edir, çünki davamlı sülh və təhlükəsizliyə yalnız əməkdaşlıq yolu ilə nail olmaq mümkündür. Birləşmiş Ştatlar eyni zamanda, səmərəli əməkdaşlıq mexanizmi yaradaraq regional siyasətini dəyişməlidir. Bayden administrasiyası onsuz da Azərbaycan hökumətinə yardım məsələsində Azadlığı Dəstək Aktının 907-ci maddəsinə qədər imtina müddətini uzadaraq Azərbaycana müsbət bir mesaj göndərib. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra ABŞ-ın bölgəyə konstruktiv yanaşması və əlaqəsini görmək Azərbaycan üçün çox vacib idi.
Vaşinqtonun sabitlik və regional iqtisadi əməkdaşlığın təmin edilməsində daha aktiv rol oynaması üçün böyük bir fürsət var. Məsələn, Cənubi Qafqazda nəqliyyat əlaqələrinin açılması Cənubi Qafqaz dövlətləri arasında regional dialoq, əməkdaşlıq və tərəfdaşlığı artırmaq üçün bir platforma üçün onurğa sütunu yarada bilər. ABŞ bölgədə regional iqtisadi inteqrasiyaya töhfə verəcək Zangəzur dəhlizinin açılmasına dəstək verməlidir. ABŞ artıq iqtisadi və enerji əlaqələrini və ticarəti artırmaq məqsədi ilə Mərkəzi Asiyada “C5 + 1” adlı belə bir platforma qurub.
ABŞ ilə Türkiyə arasındakı bölgədəki əməkdaşlıq gələcək sülh və sabitliyə əhəmiyyətli dərəcədə kömək edə bilər. Türkiyə-Azərbaycan tərəfdaşlığı bölgədəki bütün tərəflərin maraqlarına cavab verən meqaenerji layihələri və enerji əməkdaşlığını həyata keçirməyə imkan verir. Vaşinqton Avropanın enerji təhlükəsizliyinə töhfə verən Cənub Qaz Dəhlizi layihəsini hər zaman dəstəkləyib.
Nəhayət, heç olmasa, Vaşinqton həm Cənubi Qafqazda, həm də Orta Asiyada mövqelərini möhkəmləndirmək istəyirsə, sürətlə hərəkət etməli və Rusiyanın bölgədəki təsirini azaltmaq üçün daha praqmatik xarici siyasət tətbiq etməlidir.
