“M.B. Məmmədzadə qeyd edir ki, Lozanna sülh konfransından sonra erməni millətçiləri İranda ciddi şəkildə düşünülmüş bir plan əsasında fəaliyyətə başladı...”
Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq BDU-nun Azərbaycan tarixi kafedrasının dosenti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Boran Əzizin “İranın erməni sevgisi” adlı araşdırma məqaləsini oxucuların müzakirəsinə buraxır:
“Azərbaycan dövləti 1993-cü ildə BMT TŞ-nın qəbul etdiyi qətnamələri yerinə yetirməyən düşmən üzərində 44 günlük müharibədə möhtəşəm qələbə qazanaraq yeni bir reallıq yaratdı. Bu qələbə xalqımız və onun dostlarını sevindirdi, işğalın dünyanın təhlükəsizliyi üçün nə qədər böyük təhlükə olduğunu dərk edən dövlətləri razı saldı. Bununla yanaşı, ermənilərlə bərabər bəzi dövlətlər qələbə nəticəsində yaranan yeni reallığı həzm etmək istəmirlər.Bunların içərisində həmişə özümüzə dost hesab etdiyimiz İranın ermənipərəst siyasət yeritməsi çox təəssüfləndirici və düşündürücüdür. Məlumdür ki, ermənilər 1917-1918- ci illərdə Şimali Azərbaycanla yanaşı İran ərazisində yaşayan müsəlmanlara, xüsusə türklərə qarşı da qətliam törətmişdilər. Amma İran nə indi, nə də o zaman ermənilərin bu amansılığı barədə dövlət səviyyəsində heç bir qərar qəbul etməyib. Görəsən? səbəb nədir ki, İran vətəndaşı hesab etdiyi insanlarıa qarşı soyqırım törədən ermənilərə sərt cavab verməli olduğu halda susur, bunu görməzliyə vurur. Hətta öz vətəndaşlarına qarşı qətliam törədən ermənilərə arxa, dayaq durur, bu qədər sevgi nümayiş etdirir.
Tarixi faktlar göstərir ki, İran yalnız indi deyil, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti zamanı da belə mövqe tutmuşdu. Azərbaycan Respublikasının və İranın öz tarixçilərinin apardıqları araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, havadarlarının maddi-mənəvi köməyinə arxalanan ermənilər 1917-1918-ci illərdə Güney Azərbaycanın Urmiya, Səlmas, Xoy, Maku və s. ərazilərində müsəlmanlara-türklərə qarşı soyqırım həyata keçirmişdilər.
Erməni-aysor hərbi alaylarının Urmiyada törətdiyi vəhşiliklər orada yaşayan insanların yaddaşlarında və tarixi ədəbiyyatda «Urmi bəlası» kimi qeyd edilməkdədir. Bu qanlı faciələrdə ermənilər tərəfindən «öldürülən türklərin miqdarı saya gəlməyəcək qədər çox olduğu kimi», ermənilər tərəfindən əsir alınmış azərbaycanlı qızların «alaylar halında» «rəsmi keçidləri» də unudulmamışdır» (1, 30; 2, 73).
Ermənilərin türklərə qarşı bu qədər amansız, qəddar davranması, bütöv bir milləti yaşadıqları ata-baba torpaqlarında məhv etməsi və ya tamamilə təmizləməsi cəhdləri heç də təsadüfi deyildi. Onların məqsədi “Cənubi Azərbaycan ərazilərində də «Azad Ermənistan» yaratmaq idi”. (1,30;2,73).
Mənbə və araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki,1917-1918-ci illərdə böyük dövlətlərdən yardım alan ermənilər «Cənubi Azərbaycanın qərb bölgələrindəki onlarla şəhər və kəndləri viran qoymuş, talan etmiş, kişi, qadın, uşaq və qocalara fərq qoymadan 190 minə yaxın Azərbaycan türkünü qətlə yetirmişlər (4, 286).
Vətənimizdə və xaricdə aparılan araşdırmalar, əldə olunan arxiv materiallarının müqayisəli, tənqidi, obyektiv təhlili sübut edir ki, ermənilərin xalqımıza qarşı vəhşiliyi və İranın onlara sevgisi təsadüfi, impulsiv xarakterli hərəkətlər olmayıb, ciddi şəkildə düşünülmüş, işlənib hazırlanmış, ideoloji bazaya söykənmiş bir proses olmuşdu.
Ermənilərin Cənubi Azərbaycanda yaşayan türklərə qarşı həyata keçirdikləri soyqırımın və İran sevgisinin ideoloji əsaslarını ifşa edən, açıb göstərən, aktuallığını bu gün də saxlayan qiymətli əsərlərdən biri M.B.Məmmədzadənin 1927-ci ildə İstanbulda nəşr olunan «Ermənilər və İran» əsəridir (1;Bu əsərin geniş təhili üçün bax:8)
M.B.Məmmədzadə qeyd edir ki, Lozanna sülh konfransından sonra erməni millətçiləri İranda ciddi şəkildə düşünülmüş bir plan əsasında fəaliyyətə başladı. «Ararat erməni hökumətinin süqutunun ardınca Təbrizə sığınmış «Daşnaksütyun» partiyasının üzvləri buranı erməni hərəkatının ən mühüm mərkəzlərindən birinə çevirmişdilər» (1,8). Bu işdə onlara farslarla yanaşı İran daxilində bir çox mühüm vəzifələrdə, ordu və məclisdə olan ermənilər, həmçinin İran üzərində təsiri olan bəzi Qərbi və Şərqi Avropa dövlətləri yardımçı olmuşdu. Məhz onların köməyi ilə mühacir ermənilər İranda mühüm təşkilatlar, milli-mədəni müəssisələr, iqtisadi və ictimai təşkilatlar yaratmış, məktəb, teatr açmış və qəzetlər nəşr etdirmişdilər.Bunun nəticəsində
«Daşnaksütyun» partiyası hər il Təbrizdə Avropa və Qafqazda yaşayan millətçi ermənilərin də yaxından iştirakı ilə konqres keçirmişdi.
Maraqlıdır ki, İranın bir çox dövlət müəssisələrində işləməsinə imkan yaradılmış millətçi ermənilər şah Pəhləviyə müraciət edərək «…İran Azərbaycanında iqtisadi və ticarətdə imtiyazı və hegemonluğu əldə etməyə təşəbbüs» etmişdir (1, 8).
Bundan başqa, «İrandakı sovet səfiri erməni Davityan ticarət, siyasi və digər şöbələrə erməniləri yerləşdirmişdi. Ermənilər bununla da kifayətlənməmişdilər. Belə ki,Təbrizdəki daşnakların bir qismi burada erməni «Arur» təşkilatı yaratmışdılar. Mühacir ermənilərdən ibarət olan bu təşkilat İran Azərbaycanında bütün sovet idarələrini ələ almış, Təbriz, Urmiya, Səlmas, Xoy Marağa və digər yerlərdə ticarət, nəqliyyat və başqa iqtisadi müəssisələr meydana gətirmişdilər (1, 8-9).
Qeyd edək ki, Azərbaycan mühacirlərindən fərqli olaraq İran höküməti erməni təşkilatlarına hər il Ermənistan dövlətinin yaranmasını istiqlal günü kimi təntənəli surətdə qeyd etməyə icazə verməklə yanaşı, hətta onlara yardım da etmişdi. Bununla onlar erməni milli ruhu və düşüncəsinin zəifləməsinə yol verməməyə, əksinə millətçi düşüncələrinin daha da güclənməsinə çalışmışlar.
Məsələnin bu cəhətlərinə diqqət yetirən M.B.Məmmədzadə belə əməllərin mahiyyətini çox düzgün başa düşərək göstərirdi: «Fəqət məsələ yalnız bununla bitmiş olsaydı nəzər-diqqəti o qədər də cəlb etməzdi. İrandakı erməni fəaliyyəti getdikcə müəyyən və qəti bir siyasi mahiyyət almaqla və yeni boyalar içərisində yenə o əski lazımsız və təcavüzçü xüsusiyyətlərini İran şəraiti içərisində qüvvətləndirməkdədir» (1,9).
Təəssüf doğuran cəhət ondan ibarət idi ki, İrandakı «Təbriz», «Pərvəriş» kimi qəzetlər də ermənilərin məkrli niyyətlərinin yayılmasına kömək etmişlər. Bu isə «…erməni millətpərəstliyinin İran mətbuatına da nüfuz etməyə başladıqlarına bir dəlildir» (1, 9).
Ermənilərin gələcəkdə antitürk istiqamətindəki fəaliyyətləri, İran və Avropa xalqları ilə yaxınlaşması zərurəti barədə Rəşt şəhərində nəşr olunan «Pərvəriş» qəzetində P.Yeğigyanın «Bütün dünya iranlılarına yaddaş» adlı yazısı çox xarakterikdir. İranla Türkiyəni qarşı-qarşıya qoymağı da nəzərdə tutan, 17 maddədən ibarət olan bu layihəni geniş və hərtərəfli aydınlaşdıran M.B.Məmmədzadə yazır ki, «Yeğigyanın fikrincə «yeni Türkiyə Avropada və Qərbdəki istinadgahlarından məhrum edildiyindən nəzərini şərqə çevirmiş, türk qövmləri ilə birləşmək surətilə yenidən qüvvətlənmək istəyir» (1, 9). Yeğigyanın fikrincə bunu nəzərə almalı olan İran guya gözlənilən türk təhlükəsini önləmək üçün nəzərə almalıdır ki, «İranın coğrafi vəziyyəti və siyasi mövqeyi onu İran irqindən bulunan millətlərin mərkəzi şəklinə salmışdır. Hər bir iranlı, xüsusilə rəis və idarəedənləri qonşuların birinin digəri ilə olan ixtilaflarından istifadə edərək İran irqindən olan millətlərin ittihadi üçün lazım gələn zəmini hazırlamağa başlamalıdır. İran irqindən olan millətlərin ittihadında İranın oynayacağı rol, Prussiyanın alman ittihadında oynadığı rol kimi olmalıdır» (1, 9-10).
Yeğigyan hələ o dövrdə Türkiyədə yaşayan kürdləri yaşadıqları dövlətə qarşı qiyam qaldırmağa, bu işdə İranın onlara lazımi yardım etməsinə səsləyən, uzaq məqsəd güdən fikirlər yaymışdı. O, İran irqindən olan millətlər sırasına kürdləri də daxil edərək yazırdı: «Türkiyədə özlərinə müstəqil bir dövlət yaratmaq üçün mübarizə edən və cahan millətləri içərisində özlərinə müstəqil bir mövqe qazanmağa can atan və bu yolda heç bir fədakarlıq və qurbandan qorxmayan kürdlər (?) dəxi daxildir» (1, 10).
M.B.Məmmədzadə erməni millətçilərinin türklərin yaşadığı doğma yurd-yuvaları haqqında da yalan məlumat verdiyini xüsusi olaraq qeyd etmişdir: «…erməni, gürcü, tacik, əfqan bülluc və s. daxil olmaq üzrə «indiki və gələcək Ariyan dövlətinin hüdudu Qafqaz dağlarına və sabiq «Böyük Ermənistan»ın qərb hüdudlarına qədər» genişlənməkdədir» (1, 10).
M.B.Məmmədzadə burada iki mühüm fikrə xüsusi diqqət vermişdir. O. «Pərvəriş» qəzetinin sonrakı nömrələrində Məhəmməd Mehdi Kintüz» adlı gilanlı bir yazarın Yeğigyanın layihə–məqsədi haqqındakı qeyd və tənqidlərinə də toxunmuşdur. Erməni millətçisi «indiki və gələcəkdəki İranı «….türk, fars, talış, lur, tat, kürd, bülluc, türkmən, erməni, ərəb, yəhudi, zərdüşt, aysor və s. millətlərdən ibarət bilir» (1, 10). O, həmçinin bu millətlərin «mədəniyyət və hürriyyətlərinin» inkişafı nəticəsində «İranın ağuşunda» birləşə biləcəklərini göstərir. Beləliklə, əslində «Yeğigyan müstəqil Ariyan ittihadını federasiya üsulunda görmək istəyir və bu federasiyada ermənilərə və kürdlərə də xüsusi bir mövqe verir (1, 10). Məhəmməd Mehdi Kintüz də Yeğigyanın bu fikirlərini tənqid edir və İranan gələcəkdə bu istiqamətdə federallaşma istiqamətində inkişafından qorxduğunu bildirir.
M.B.Məmmədzadə Yeğigyanın layihəsində başqa bir məsələyə - Hindistanla ittihada diqqət yetirir. Yeğigyan erməni hiyləgərliyi ilə «Eyni Ariyan nəslindən olan millətlərin ittihadından sonra Hindistanla ittihad» fikrini irəli sürüb bildirir ki, «İran irqindən olan millətlərin ittihadından sonra Hindistanla dost və müttəfiq olmalıdır» (1, 10).
M.B.Məmmədzadə dəyərli əsərində ermənilərin «ariyanizm» və ya «paniranizm» sevgisinin digər təzahürlərindən də bəhs etmişdir. O, bildirir ki, «paniranizm» Türkiyə Ermənistanını, Kürdüstan adı ilə və Qafqaziyayi ariyanilər ittihadı ünvanı ilə «Böyük İran» dairəsinə almaqla Daşnaksütyan utopistlərinin xəyali «Böyük Ermənistan»larını da birləşdirmiş olacaqdır» (1,
11). Təbii ki, bu o qədər də asan məsələ deyildi. Bunun üçün ilk növbədə İranı idarə edənlər bu dövlətin gələcək mənafeyi üçün «...Hindistan vasitəsi ilə qüvvətli bir Avropa dövlətinə arxalanmaq və ondan sonra heç də ölmək istəməyən bir çox canlı və qəhrəman millətləri silib xəritədən çıxarmaq məcburiyyətində qalacaqdırlar» (1, 11). Bu ideyanın, yəni paniranizmin məqsədinin kimə, hansı istiqamətə yönləndirməyə çalışdığını, nə kimi irticaçı bir məqsəd daşıdığını ətraflı və geniş izah etmək üçün M.B.Məmmədzadə Parisdə nəşr olunan «Droşaq» adlı erməni qəzetinin «İran və Turan» başlıqlı silsilə məqaləsini təhlil edir. O bildirir ki, «II sosialist internasionalına daxil olan və guya «Sosialist və bəşəri bir firqə adlanan Daşnaksütyun …«Şahnamə» metolojisinə girərək şah Pəhləvini idealizə edir (1, 12). Təəccüblü deyildir ki, onlar məkrli məqsədləri üçün İranın təkcə liberal və demokratik dünyagörüşlü adamları, partiyaları ilə deyil, həm də mürtəce şəxsləri və partiyaları ilə də əlaqədə olmuşlar.
Ermənilərin düşüncələrinin tərənnümçüsü olan «Droşaq» bildirir ki, İran ermənilərin ikinci vətənidir və onlar iranlılarla qardaş olduğundan «İranın hürriyyət» hərəkatında ermənilər rəhbər və avanqard rolunu oynamışlar» (1, 12).
«Droşaq» iddia etmişdir ki, guya ermənilər və Daşnaksütyun partiyası İrandakı fəaliyyətlərində erməni mənafeyi, erməni millətinin hansısa məqsədi üçün deyil, «yalnız İranı əsarət və zülm altından qurtarmağa çalışmaqla vətəni vəzifəsini» yerinə yetirmişdi» (1, 13).
Erməni ideoloqları İran dövlətinə «sədaqətilə» xidmət etmələrinin səbəbini də riyakarcasına belə izah edir: «…dünyada yalnız İran milliyyətidir ki, bizim böyük qardaşlarımız və səmimi dostumuz olmuş və o şəkli ilə də qalır» (1, 13).
«Droşaq» bildirir ki, İranda ermənilərin imtiyaz əldə etmələri, bir çox dövlət idarələrində yüksək vəzifə tutmaları onların arasındakı «qardaşlıq və səmimiyyətin» təzahürüdür. Qeyd edək ki, bu fikir «Droşaq»da daha da geniş formada erməni hiyləgərliyi ilə izah edilmişdir..."
(Davamı var)
Boran Əziz, BDU-nun Azərbaycan tarixi kafedrasının dosenti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
1. Məmmədzadə M.B. Ermənilər və İran. B., 1993, Azərnəşr, 42 s.
2. Aziz. B. Mart faciasından Hocalıya Azerbaycanda ermenilerin türk soykırımı. İstanbul, 2013, İQ Kültür sanat yayıncılıq. 263 s.
3. Əziz B. Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri tarixi. B., 2010, Səda, 263 s.
4. Azərbaycan xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. 2 cilddə, I cild, B.. 2004, Lider, 440 s.
5. Onullahi S. Erməni millətçiləri və İran. Bakı: Maarif, ABU, 2002, 92 s.
6. Rüstemova –T.S.A. 1918. Azerbaycanlılara yapılan katlilamlar fotoqraf ve belgelerle (rusca, ingiliscə və türkcə). B.: Kismet, 2012, 208s.
7. Aziz B. Turkish massacre realized by the Armenians in Azerbaijan in XX century (1918-1992), Bochum, 2015, 255 p.
8. Əziz B.Güney Azərbaycanda ermənilərin törətdiyi türk soyqırımının ideoloji əsaslarının ifşası M.B.Məmmədzadənin əsərində.31Mart-Tariximizin faciəli səhifəsi.Beynəlxalq konfransın materialları.B.,2019,s.185-200.
Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq BDU-nun Azərbaycan tarixi kafedrasının dosenti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Boran Əzizin “İranın erməni sevgisi” adlı araşdırma məqaləsini oxucuların müzakirəsinə buraxır:
“Azərbaycan dövləti 1993-cü ildə BMT TŞ-nın qəbul etdiyi qətnamələri yerinə yetirməyən düşmən üzərində 44 günlük müharibədə möhtəşəm qələbə qazanaraq yeni bir reallıq yaratdı. Bu qələbə xalqımız və onun dostlarını sevindirdi, işğalın dünyanın təhlükəsizliyi üçün nə qədər böyük təhlükə olduğunu dərk edən dövlətləri razı saldı. Bununla yanaşı, ermənilərlə bərabər bəzi dövlətlər qələbə nəticəsində yaranan yeni reallığı həzm etmək istəmirlər.Bunların içərisində həmişə özümüzə dost hesab etdiyimiz İranın ermənipərəst siyasət yeritməsi çox təəssüfləndirici və düşündürücüdür. Məlumdür ki, ermənilər 1917-1918- ci illərdə Şimali Azərbaycanla yanaşı İran ərazisində yaşayan müsəlmanlara, xüsusə türklərə qarşı da qətliam törətmişdilər. Amma İran nə indi, nə də o zaman ermənilərin bu amansılığı barədə dövlət səviyyəsində heç bir qərar qəbul etməyib. Görəsən? səbəb nədir ki, İran vətəndaşı hesab etdiyi insanlarıa qarşı soyqırım törədən ermənilərə sərt cavab verməli olduğu halda susur, bunu görməzliyə vurur. Hətta öz vətəndaşlarına qarşı qətliam törədən ermənilərə arxa, dayaq durur, bu qədər sevgi nümayiş etdirir.
Tarixi faktlar göstərir ki, İran yalnız indi deyil, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti zamanı da belə mövqe tutmuşdu. Azərbaycan Respublikasının və İranın öz tarixçilərinin apardıqları araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, havadarlarının maddi-mənəvi köməyinə arxalanan ermənilər 1917-1918-ci illərdə Güney Azərbaycanın Urmiya, Səlmas, Xoy, Maku və s. ərazilərində müsəlmanlara-türklərə qarşı soyqırım həyata keçirmişdilər.
Erməni-aysor hərbi alaylarının Urmiyada törətdiyi vəhşiliklər orada yaşayan insanların yaddaşlarında və tarixi ədəbiyyatda «Urmi bəlası» kimi qeyd edilməkdədir. Bu qanlı faciələrdə ermənilər tərəfindən «öldürülən türklərin miqdarı saya gəlməyəcək qədər çox olduğu kimi», ermənilər tərəfindən əsir alınmış azərbaycanlı qızların «alaylar halında» «rəsmi keçidləri» də unudulmamışdır» (1, 30; 2, 73).
Ermənilərin türklərə qarşı bu qədər amansız, qəddar davranması, bütöv bir milləti yaşadıqları ata-baba torpaqlarında məhv etməsi və ya tamamilə təmizləməsi cəhdləri heç də təsadüfi deyildi. Onların məqsədi “Cənubi Azərbaycan ərazilərində də «Azad Ermənistan» yaratmaq idi”. (1,30;2,73).
Mənbə və araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki,1917-1918-ci illərdə böyük dövlətlərdən yardım alan ermənilər «Cənubi Azərbaycanın qərb bölgələrindəki onlarla şəhər və kəndləri viran qoymuş, talan etmiş, kişi, qadın, uşaq və qocalara fərq qoymadan 190 minə yaxın Azərbaycan türkünü qətlə yetirmişlər (4, 286).
Vətənimizdə və xaricdə aparılan araşdırmalar, əldə olunan arxiv materiallarının müqayisəli, tənqidi, obyektiv təhlili sübut edir ki, ermənilərin xalqımıza qarşı vəhşiliyi və İranın onlara sevgisi təsadüfi, impulsiv xarakterli hərəkətlər olmayıb, ciddi şəkildə düşünülmüş, işlənib hazırlanmış, ideoloji bazaya söykənmiş bir proses olmuşdu.
Ermənilərin Cənubi Azərbaycanda yaşayan türklərə qarşı həyata keçirdikləri soyqırımın və İran sevgisinin ideoloji əsaslarını ifşa edən, açıb göstərən, aktuallığını bu gün də saxlayan qiymətli əsərlərdən biri M.B.Məmmədzadənin 1927-ci ildə İstanbulda nəşr olunan «Ermənilər və İran» əsəridir (1;Bu əsərin geniş təhili üçün bax:8)
M.B.Məmmədzadə qeyd edir ki, Lozanna sülh konfransından sonra erməni millətçiləri İranda ciddi şəkildə düşünülmüş bir plan əsasında fəaliyyətə başladı. «Ararat erməni hökumətinin süqutunun ardınca Təbrizə sığınmış «Daşnaksütyun» partiyasının üzvləri buranı erməni hərəkatının ən mühüm mərkəzlərindən birinə çevirmişdilər» (1,8). Bu işdə onlara farslarla yanaşı İran daxilində bir çox mühüm vəzifələrdə, ordu və məclisdə olan ermənilər, həmçinin İran üzərində təsiri olan bəzi Qərbi və Şərqi Avropa dövlətləri yardımçı olmuşdu. Məhz onların köməyi ilə mühacir ermənilər İranda mühüm təşkilatlar, milli-mədəni müəssisələr, iqtisadi və ictimai təşkilatlar yaratmış, məktəb, teatr açmış və qəzetlər nəşr etdirmişdilər.Bunun nəticəsində
«Daşnaksütyun» partiyası hər il Təbrizdə Avropa və Qafqazda yaşayan millətçi ermənilərin də yaxından iştirakı ilə konqres keçirmişdi.
Maraqlıdır ki, İranın bir çox dövlət müəssisələrində işləməsinə imkan yaradılmış millətçi ermənilər şah Pəhləviyə müraciət edərək «…İran Azərbaycanında iqtisadi və ticarətdə imtiyazı və hegemonluğu əldə etməyə təşəbbüs» etmişdir (1, 8).
Bundan başqa, «İrandakı sovet səfiri erməni Davityan ticarət, siyasi və digər şöbələrə erməniləri yerləşdirmişdi. Ermənilər bununla da kifayətlənməmişdilər. Belə ki,Təbrizdəki daşnakların bir qismi burada erməni «Arur» təşkilatı yaratmışdılar. Mühacir ermənilərdən ibarət olan bu təşkilat İran Azərbaycanında bütün sovet idarələrini ələ almış, Təbriz, Urmiya, Səlmas, Xoy Marağa və digər yerlərdə ticarət, nəqliyyat və başqa iqtisadi müəssisələr meydana gətirmişdilər (1, 8-9).
Qeyd edək ki, Azərbaycan mühacirlərindən fərqli olaraq İran höküməti erməni təşkilatlarına hər il Ermənistan dövlətinin yaranmasını istiqlal günü kimi təntənəli surətdə qeyd etməyə icazə verməklə yanaşı, hətta onlara yardım da etmişdi. Bununla onlar erməni milli ruhu və düşüncəsinin zəifləməsinə yol verməməyə, əksinə millətçi düşüncələrinin daha da güclənməsinə çalışmışlar.
Məsələnin bu cəhətlərinə diqqət yetirən M.B.Məmmədzadə belə əməllərin mahiyyətini çox düzgün başa düşərək göstərirdi: «Fəqət məsələ yalnız bununla bitmiş olsaydı nəzər-diqqəti o qədər də cəlb etməzdi. İrandakı erməni fəaliyyəti getdikcə müəyyən və qəti bir siyasi mahiyyət almaqla və yeni boyalar içərisində yenə o əski lazımsız və təcavüzçü xüsusiyyətlərini İran şəraiti içərisində qüvvətləndirməkdədir» (1,9).
Təəssüf doğuran cəhət ondan ibarət idi ki, İrandakı «Təbriz», «Pərvəriş» kimi qəzetlər də ermənilərin məkrli niyyətlərinin yayılmasına kömək etmişlər. Bu isə «…erməni millətpərəstliyinin İran mətbuatına da nüfuz etməyə başladıqlarına bir dəlildir» (1, 9).
Ermənilərin gələcəkdə antitürk istiqamətindəki fəaliyyətləri, İran və Avropa xalqları ilə yaxınlaşması zərurəti barədə Rəşt şəhərində nəşr olunan «Pərvəriş» qəzetində P.Yeğigyanın «Bütün dünya iranlılarına yaddaş» adlı yazısı çox xarakterikdir. İranla Türkiyəni qarşı-qarşıya qoymağı da nəzərdə tutan, 17 maddədən ibarət olan bu layihəni geniş və hərtərəfli aydınlaşdıran M.B.Məmmədzadə yazır ki, «Yeğigyanın fikrincə «yeni Türkiyə Avropada və Qərbdəki istinadgahlarından məhrum edildiyindən nəzərini şərqə çevirmiş, türk qövmləri ilə birləşmək surətilə yenidən qüvvətlənmək istəyir» (1, 9). Yeğigyanın fikrincə bunu nəzərə almalı olan İran guya gözlənilən türk təhlükəsini önləmək üçün nəzərə almalıdır ki, «İranın coğrafi vəziyyəti və siyasi mövqeyi onu İran irqindən bulunan millətlərin mərkəzi şəklinə salmışdır. Hər bir iranlı, xüsusilə rəis və idarəedənləri qonşuların birinin digəri ilə olan ixtilaflarından istifadə edərək İran irqindən olan millətlərin ittihadi üçün lazım gələn zəmini hazırlamağa başlamalıdır. İran irqindən olan millətlərin ittihadında İranın oynayacağı rol, Prussiyanın alman ittihadında oynadığı rol kimi olmalıdır» (1, 9-10).
Yeğigyan hələ o dövrdə Türkiyədə yaşayan kürdləri yaşadıqları dövlətə qarşı qiyam qaldırmağa, bu işdə İranın onlara lazımi yardım etməsinə səsləyən, uzaq məqsəd güdən fikirlər yaymışdı. O, İran irqindən olan millətlər sırasına kürdləri də daxil edərək yazırdı: «Türkiyədə özlərinə müstəqil bir dövlət yaratmaq üçün mübarizə edən və cahan millətləri içərisində özlərinə müstəqil bir mövqe qazanmağa can atan və bu yolda heç bir fədakarlıq və qurbandan qorxmayan kürdlər (?) dəxi daxildir» (1, 10).
M.B.Məmmədzadə erməni millətçilərinin türklərin yaşadığı doğma yurd-yuvaları haqqında da yalan məlumat verdiyini xüsusi olaraq qeyd etmişdir: «…erməni, gürcü, tacik, əfqan bülluc və s. daxil olmaq üzrə «indiki və gələcək Ariyan dövlətinin hüdudu Qafqaz dağlarına və sabiq «Böyük Ermənistan»ın qərb hüdudlarına qədər» genişlənməkdədir» (1, 10).
M.B.Məmmədzadə burada iki mühüm fikrə xüsusi diqqət vermişdir. O. «Pərvəriş» qəzetinin sonrakı nömrələrində Məhəmməd Mehdi Kintüz» adlı gilanlı bir yazarın Yeğigyanın layihə–məqsədi haqqındakı qeyd və tənqidlərinə də toxunmuşdur. Erməni millətçisi «indiki və gələcəkdəki İranı «….türk, fars, talış, lur, tat, kürd, bülluc, türkmən, erməni, ərəb, yəhudi, zərdüşt, aysor və s. millətlərdən ibarət bilir» (1, 10). O, həmçinin bu millətlərin «mədəniyyət və hürriyyətlərinin» inkişafı nəticəsində «İranın ağuşunda» birləşə biləcəklərini göstərir. Beləliklə, əslində «Yeğigyan müstəqil Ariyan ittihadını federasiya üsulunda görmək istəyir və bu federasiyada ermənilərə və kürdlərə də xüsusi bir mövqe verir (1, 10). Məhəmməd Mehdi Kintüz də Yeğigyanın bu fikirlərini tənqid edir və İranan gələcəkdə bu istiqamətdə federallaşma istiqamətində inkişafından qorxduğunu bildirir.
M.B.Məmmədzadə Yeğigyanın layihəsində başqa bir məsələyə - Hindistanla ittihada diqqət yetirir. Yeğigyan erməni hiyləgərliyi ilə «Eyni Ariyan nəslindən olan millətlərin ittihadından sonra Hindistanla ittihad» fikrini irəli sürüb bildirir ki, «İran irqindən olan millətlərin ittihadından sonra Hindistanla dost və müttəfiq olmalıdır» (1, 10).
M.B.Məmmədzadə dəyərli əsərində ermənilərin «ariyanizm» və ya «paniranizm» sevgisinin digər təzahürlərindən də bəhs etmişdir. O, bildirir ki, «paniranizm» Türkiyə Ermənistanını, Kürdüstan adı ilə və Qafqaziyayi ariyanilər ittihadı ünvanı ilə «Böyük İran» dairəsinə almaqla Daşnaksütyan utopistlərinin xəyali «Böyük Ermənistan»larını da birləşdirmiş olacaqdır» (1,
11). Təbii ki, bu o qədər də asan məsələ deyildi. Bunun üçün ilk növbədə İranı idarə edənlər bu dövlətin gələcək mənafeyi üçün «...Hindistan vasitəsi ilə qüvvətli bir Avropa dövlətinə arxalanmaq və ondan sonra heç də ölmək istəməyən bir çox canlı və qəhrəman millətləri silib xəritədən çıxarmaq məcburiyyətində qalacaqdırlar» (1, 11). Bu ideyanın, yəni paniranizmin məqsədinin kimə, hansı istiqamətə yönləndirməyə çalışdığını, nə kimi irticaçı bir məqsəd daşıdığını ətraflı və geniş izah etmək üçün M.B.Məmmədzadə Parisdə nəşr olunan «Droşaq» adlı erməni qəzetinin «İran və Turan» başlıqlı silsilə məqaləsini təhlil edir. O bildirir ki, «II sosialist internasionalına daxil olan və guya «Sosialist və bəşəri bir firqə adlanan Daşnaksütyun …«Şahnamə» metolojisinə girərək şah Pəhləvini idealizə edir (1, 12). Təəccüblü deyildir ki, onlar məkrli məqsədləri üçün İranın təkcə liberal və demokratik dünyagörüşlü adamları, partiyaları ilə deyil, həm də mürtəce şəxsləri və partiyaları ilə də əlaqədə olmuşlar.
Ermənilərin düşüncələrinin tərənnümçüsü olan «Droşaq» bildirir ki, İran ermənilərin ikinci vətənidir və onlar iranlılarla qardaş olduğundan «İranın hürriyyət» hərəkatında ermənilər rəhbər və avanqard rolunu oynamışlar» (1, 12).
«Droşaq» iddia etmişdir ki, guya ermənilər və Daşnaksütyun partiyası İrandakı fəaliyyətlərində erməni mənafeyi, erməni millətinin hansısa məqsədi üçün deyil, «yalnız İranı əsarət və zülm altından qurtarmağa çalışmaqla vətəni vəzifəsini» yerinə yetirmişdi» (1, 13).
Erməni ideoloqları İran dövlətinə «sədaqətilə» xidmət etmələrinin səbəbini də riyakarcasına belə izah edir: «…dünyada yalnız İran milliyyətidir ki, bizim böyük qardaşlarımız və səmimi dostumuz olmuş və o şəkli ilə də qalır» (1, 13).
«Droşaq» bildirir ki, İranda ermənilərin imtiyaz əldə etmələri, bir çox dövlət idarələrində yüksək vəzifə tutmaları onların arasındakı «qardaşlıq və səmimiyyətin» təzahürüdür. Qeyd edək ki, bu fikir «Droşaq»da daha da geniş formada erməni hiyləgərliyi ilə izah edilmişdir..."
(Davamı var)
Boran Əziz, BDU-nun Azərbaycan tarixi kafedrasının dosenti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
1. Məmmədzadə M.B. Ermənilər və İran. B., 1993, Azərnəşr, 42 s.
2. Aziz. B. Mart faciasından Hocalıya Azerbaycanda ermenilerin türk soykırımı. İstanbul, 2013, İQ Kültür sanat yayıncılıq. 263 s.
3. Əziz B. Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri tarixi. B., 2010, Səda, 263 s.
4. Azərbaycan xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. 2 cilddə, I cild, B.. 2004, Lider, 440 s.
5. Onullahi S. Erməni millətçiləri və İran. Bakı: Maarif, ABU, 2002, 92 s.
6. Rüstemova –T.S.A. 1918. Azerbaycanlılara yapılan katlilamlar fotoqraf ve belgelerle (rusca, ingiliscə və türkcə). B.: Kismet, 2012, 208s.
7. Aziz B. Turkish massacre realized by the Armenians in Azerbaijan in XX century (1918-1992), Bochum, 2015, 255 p.
8. Əziz B.Güney Azərbaycanda ermənilərin törətdiyi türk soyqırımının ideoloji əsaslarının ifşası M.B.Məmmədzadənin əsərində.31Mart-Tariximizin faciəli səhifəsi.Beynəlxalq konfransın materialları.B.,2019,s.185-200.
