Filologiya elmləri doktoru və professor Qəzənfər Paşayev bir neçə gün əvvəl 89 yaşını qeyd edib.
Əməkdar Elm Xadimi, ədəbiyyatşünası, publisist və tərcüməçi olan Q.Paşayev “Ədəbiyyat qəzeti”nə müsahibə verib. Müsahibəni Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibi Səlim Babullaoğlu götürüb.
AzPost müsahibəni oxucularına təqdim edir:
Səlim Babullaoğlu: – Qəzənfər müəllim, xoş gördük. “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabı mənim yaddaşımda sovetlərin son illərdəki milli bestseller nümunələrindən biri, ilki kimi yadda qalıb. Xatırlayıram, xalalarım Əlibala Hacızadənin romanlarını, atam sizin “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabınızı, Manaf Süleymanovun “Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim” kitabını, Sabir Rüstəmxanlının “Ömür kitabı”nı (bu sıraya Oljas Süleymenovun “Az i Ya”sı aiddi) alırdılar, ən son oxucusu mən olurdum bu kitabların.
Elə “…Dəclə-Fərat…”dan başlayaq. Qasım Qasımzadənin kitab barədə mənim də həmfikir olduğum bir rəyini xatırladıram: “İraqı bizə yaxın edən bu kitabı, necə deyərlər, birnəfəsə su kimi içdim. Ona görə ki, burda tarixi, ədəbi-sosioloji, etik-mənəvi problemlərə dair bir-birindən ötgün faktlar, epizodlar o dərəcədə cəzbedicidir ki, son cümləni oxuyub qurtarmayınca kitabı əlindən yerə qoymaq istəmirsən…”
Necə oldu bu kitabı yazmaq qərarı verdiz? Yaxud bəlkə kitab haqqında düşünmədən ayrı-ayrı məqalələr yazılmışdı, qeydlər vardı…
Qəzənfər Paşayev: – Siz o dövrdə oxunan və sevilən kitabları necə dəqiqliklə saydınız və məziyyətlərindən söz açdınız. Mən o sıraya Məmməd Aslanın “Ərzurumun gədiyinə varanda” kitabını da əlavə edərdim. Hərçənd Məmmədin kitabı səviyyəcə və səciyyəcə fərqli idi, yarısı türk müğənnisinə həsr olunmuşdu, onun da oxucuları vardı. Yada saldıq, ruhu şad olsun.
Necə oldu bu kitabı yazmağa qərar verdim? Qeydlər vardımı? İraqda işlədiyim altı ildən çox o müddətdə elə gün olmurdu ki, qeydlər aparmayım. İraqa gəldiyim ilk vaxtlar idi. Rəşid küçəsində 13 saylı avtobusa minib Sədun küçəsinə gedirdim. Avtobusun düz ortasında dayanmışdım. Konduktor mənə yaxınlaşıb: “Sən harda durubsan?” – deyə soruşdu. “Burda durmuşam”, – dedim. “Arxada durmusan, ya qabada?” Məni başa saldılar ki, arxa tərəf ucuz, qabaq tərəf bahadır. Mən isə ortada dayanmışdım. Əgər 1962-ci ildə baş verən bu hadisəni qeyd etməsəydim, 20 ildən sonra “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabımı yazanda bu hadisə yadıma düşərdimi?
Məqalələr yazmağıma İranda tərcüməçi işləmiş Maqsud Hacıyevin İran təəssüratlarına həsr etdiyi, “Azərbaycan” jurnalında çap olunan çox maraqlı, çox da böyük həcmli yazısı təkan oldu. Ayrı-ayrı məqalələr yazmağa başladım. “Çöl ərəbləri” yazımı “Azərbaycan” jurnalına, “Füzulinin nəvə-nəticələri arasında” yazımı isə “Ulduz” jurnalına vermişdim. Aradan 2-3 ay keçəndən sonra Sabir Azəri dedi ki, yazınız “Ulduz” jurnalı üçün böyükdür. Nemət Veysəlli isə dedi ki, “Çöl ərəbləri” yazınız “Azərbaycan” jurnalına yaramadı. “Başqa bir yazı gətirin”, – dedi.
“Adətim mənim, həyatım mənim”, “Əsrlərin izləri var bu yerdə”, “Ailə, nikah, toy adətləri”, “Vətən həsrəti, övlad dərdi” yazılarımı Nemət Veysəlliyə verdim ki, seçsin, jurnala hansı yazı yarasa, onu versin. “Özünüz seçin, bir yazı verin”, – dedi.
İndinin özündə də aktual olan, oxuyanda insanı haldan-hala salan, “Vətən həsrəti, övlad dərdi” adlı yazını təqdim etdim. Vaqif Yusifli məqaləmə müsbət rəy versə də, çap olunmadı…
Bir gün “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində işlədiyi vaxtdan dostluq etdiyim, “Yazıçı” nəşriyyatının baş redaktoru Sabir Rüstəmxanlıya gileyləndim. Sabir müəllim yazıları məndən aldı. Üç gün sonra nəşriyyatın direktoru Əjdər Xanbabayev məni çağırıb dedi ki, yazılarını oxudum, xoşuma gəldi, kitabını hazırla, çap edəcəyik. “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabı 1985-ci ildə 10 min tirajla, 1987-ci ildə 120 min tirajla çap olundu.
S.B.: – Xatırlayıram, həmin kitabda bürclər haqqında bir yer vardı. Doğrusu, kitabı oxuyanda mənim 14 yaşım vardı və ilk dəfəydi astroloji bürclər barədə məlumat alırdım. Və orda “Oxatan” bürcü, onun səciyyəvi keyfiyyətləri barədə oxuyanda, yazılanları özümlə, öz xasiyyətimlə müqayisə etmişdim, qərara gəlmişdim ki, hər şey doğrudur. Bunu niyə xatırladım… Siz həm də Nostradamus haqqında kitabın müəllifisiniz, məncə, bu əsər həm astroloq, həm də bir az da mistik şəxsiyyət olan Nostradamus barədə Azərbaycan dilində ilk kitabdı, bilmirəm, sonradan nəsə çap olunub, ya yox, olmayıbsa, deməli, həm də yeganə kitabdı. Yeri gəlmişkən, mən həmişə Nostradamusu nədənsə uydurma şəxs kimi qəbul edirdim. Sonra, yadımda düz qalıbsa, Dümanın “Kraliça Marqo” əsərində Nostradamusun Mediçinin şəxsi saray həkimi olduğu haqda oxudum. Bir neçə sualım var. Ümumiyyətlə, bu bürc məsələsinə münasibətinizi bilmək istərdim… Siz “Qız” bürcündə anadan olmusunuz. Bürclərdə özünüzlə bağlı yazılanları tutuşdurmuşdunuz o vaxt? Bir də Nostradamus barədə yazmaq istəyiniz necə doğdu?
Q.P.: – Bürc məsələsinə münasibətim müsbətdir. Aylarla bağlı inanclar səmanın, ulduzların uzun illər müşahidəsinin nəticəsidir. Bu, orta əsrlərdən qalma “nücum elmi” ilə bağlıdır. Buna “fələki elmi” də deyirlər. Ərəbcə “fələkiyyat” – astronomiya elmi də buradandır. Astronomiya ilə məşğul olanlara fələki deyirdilər. Fələki Şirvani şair idi. “Fələki” təxəllüsünü götürmüşdü. Nişanlısı vəfat edəndə yazdığı, taleyindən şikayətlənən şeiri də var.
Neyləyirəm qəmi-eşqi çəkəm bu dəhridə mən,
Həmi fələk fələkiylə uyuşmayır, həmi sən.
İnsanların hansı ayda, hansı bürc altında dünyaya gəlməsindən asılı olaraq müşahidələr aparılır və “nücum elmi”nin təcrübəsi əsasında insanların qismətləri, bəxtləri, uğurları, xoşbəxtlikləri, xasiyyətləri və s. aydınlaşdırılır.
Bütün bunlar 12 bürclə – ulduzlar toplusu ilə təyin olunur: Dolça bürcü, Balıqlar bürcü, Buğa bürcü və s.
“Nücum elmi” mühitlərlə bağlı olur. Bizim üçün yalnız Şərq mühiti keçərlidir. Rusiya, ABŞ, Çin və s. ölkələrin “Nücum elmi” müsəlman şərqinin adamlarıyla heç cür uyğun gəlməz.
Bürclər haqqında yazını hazırlayanda özüm, həyat yoldaşım, uşaqlarım, qardaş-bacılarımın həyatı ilə müqayisə etdim. Demək olar ki, hər şey uyğun gəldi.
Onu da deyim ki, kitabın redaktoru, suyu üfürə-üfürə içən Ayaz Vəfalı kitabda “İnamlar”ı verməkdə tərəddüd edirdi. Bir gün etiraf edərək dedi ki, özümün, həyat yoldaşımın, uşaqlarımın hansı bürc altında dünyaya gəldiyini müqayisə etdim. Mat qaldım. Hər şey uyğun gəlirdi.
Azərbaycanlı oxucuların möhtəşəm şəxsiyyət Nostradamusun görücülüyü barədə təsəvvürü üç-dörd xırda məqalə, İmir Məmmədlinin 1995-ci ildə çap etdirdiyi “Allahın bəlası Nostradamus” kitabçası və Valeh Məhərrəmlinin nəzmə çəkərək yeddi senturiyadan (cəmisi 12 senturiyadır) verdiyi nümunələrdən ibarət “Nostradamus. Peyğəmbərlik” kitabı (1995) əsasında bir qədər səthi formalaşmışdı.
Mənim “Nostradamusun möcüzəli aləmi” kitabım (Bakı, “Təhsil”, 2007, 760 səh.) Nostradamusun külliyyatını içinə alır və görücülüyünü tam əhatə edir. Kitab haqqında saysız-hesabsız məqalələr çap olundu.
Bu kitab çıxandan sonra Nostradamusla bağlı cəfəngiyyat yazılar işıq üzü görmədi.
Səlim müəllim, Nostradamus barədə yazmaq istəyim Yaradanın kəraməti ilə 1999-cu ilin noyabr ayının 26-da baş verən bir hadisə ilə əlaqədar yarandı və bu kitab üzərində işə başladım. Adlı-sanlı kimyaçı alim dostum, Bakı Dövlət Universitetinin analitik kimya kafedrasının müdiri, professor Dəmir Qəmbərovun 60 illik yubileyi idi. Ziyafətə mən də dəvət olunmuşdum. Lakin bir gün əvvəl anadan olduğum “Qız bürcü” ilə bağlı oxumuşdum: “Hətta kollektiv dəvətlərdən də imtina etməlisiniz. Nəticəsini özünüz görəcəksiniz” (bax: Yeni Müsavat, 25.XI.1999, №24, s.16).
Necə oldusa ziyafətə gedə bilmədim. Bəlkə bu da tale ilə bağlı idi, bilmirəm. Bir onu bilirəm ki, səhərisi gün xəbər yayıldı ki, “Ceyrançöl restoranı”nda həmin ziyafətin iştirakçıları arasında balıqdan zəhərlənərək tanınmış bir alim daxil, ölən və ağır vəziyyətdə xəstəxanaya düşənlər var.
Ömrü boyu “nücum elmi”nə maraq göstərən, inanan, az-çox tədqiqat aparan bir adam kimi, bunu mən Yaradanın sadiq bəndəsinə mərhəməti kimi qiymətləndirdim. Nostradamusun yazdıqları da məni qeyd-şərtsiz bu qənaətə gəlməyə sövq etdi. Xoşbəxtəm ki, ömrümün 6-7 ilini həsr edərək yazdığım “Nostradamusun möcüzəli aləmi” kitabımda Azərbaycanla bağlı Nostradamusun qeyd etdiyi həqiqətləri üzə çıxara bilmişəm. Nostradamusun görücülüyünə əsaslanaraq 2007-ci ildə çıxan kitabımda yazmışdım: “Qarabağ mütləq qaytarılacaq. Prezident İlham Əliyev ölkəyə uzun müddət əmin-amanlıqla rəhbərlik edəcək”. Aqil Abbas yazdı ki, Qəzənfər müəllim lap ağ edib. Prezident yalnız iki müddətə seçilə bilər. Səlim müəllim, o vaxt heç referendum keçirilməmişdi. “Nostradamusun möcüzəli aləmi” kitabının ABŞ-ın Konqres Kitabxanasında da, Britaniya Muzeyinin Kitabxanasında da nüsxələri var.
S.B.: – Maraqlıdır, düşündürücüdür. Ümid edirəm, həmkarlarımız bizi xurafatda günahlandırmayacaq. Sizin yaradıcı, elmi bioqrafiyanızda İraq-türkman folkloru xüsusi yer tutur. Sizi bu istiqamətdəki elmi araşdırmaların pioneri saymaq olar. Əsərlərinizin biri Kərkük dialekti haqqındadır. Kərkük dialektinə Azərbaycan dilinin dialekti kimi baxılırdı. Bu gün reallıq başqadır, dilimizin adı “türk dili”, “Azərbaycan türkcəsi”, “Azərbaycan dili” deyə çoxlu mübahisələr, mükalimələr, versiyalar var. Kərkükdə danışılan dil Azərbaycan dilininmi, türk dilininmi dialektidir? Bu məsələnin günün siyasi-ictimai reallığından qiymətləndirilməsini aparaq icazənizlə.
Q.P.: – Ulu öndərimiz dilimizə dair çox geniş yığıncaq keçirənə qədər mübahisələr çox idi. Açıq keçən həmin yığıncaqda Bəxtiyar Vahabzadə, Anar, Tofiq Hacıyev dilimizin türk və ya Azərbaycan dili olmasına dair qızğın mübahisələr gedirdi. Heydər Əliyevin arqumenti güclü idi. Ulu öndər dedi ki, Azərbaycanda çox sayda etnoslar var: talışlar, yəhudilər, lahıclar, udinlər, qrızlar, xınalıqlılar, avarlar, saxurlar, rutullar, inqiloylar və s. vardır.
Azərbaycan xalqının ayrılmaz tərkib hissəsi olan bu etnosların öz dilləri var. Odur ki, Azərbaycan dili üzərində dayandılar. Burada bir məsələ ortaya çıxır, dünyada elə bir dövlət yoxdur ki, dövlətin adı ilə dili üst-üstə düşsün, məsələn, Rusiya – rus dili, Özbəkistan – özbək dili və s.
XX əsrin 60-cı illərində Azərbaycanda dövlət dili kimi “azəri dili” qəbul olunmuşdu, mənə görə məqbul idi. Nə isə…
Altımış ildən artıqdır ki, Azərbaycan dilinin Kərkük dialekti, folkloru və ədəbiyyatı ilə məşğul oluram. 1969-cu ildə Kərkük dialektindən namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişəm. Bu müddət ərzində İraq Türkman ləhcəsinin Azərbaycan dilinin dialekt olduğunu inkar edən heç bir alimə rast gəlməmişəm. Əksinə, dilçi alimlər Kərkük ləhcəsini Azərbaycan dilinin dialekti kimi qəbul edirlər.
Bir neçə misalla kifayətlənəcəm. Görkəmli türk alimi Fuad Köprülü XX əsrin əvvəllərində yazmışdır: “İraq Türkmanları, yəni oğuzcanın azəri ləhcəsini qonuşan türklər”.
Görkəmli türkoloq Karl Menqes keçən əsrin ortalarında çap olunan “Türk dilləri və türk xalqları” kitabında yazır: “Azərbaycanlılar, həmçinin İraqın şimalında da yaşayırlar. Sayları 100 mindən artıqdır”.
İraq Türkman folklorşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq məktəbinin banisi, İraq türkman ləhcəsinə dair bir neçə məqalə və “Kərkük ağzı türkmanca sözlük” lüğətinin müəllifi, fenomenal şəxsiyyət Əta Tərzibaşı da bu məsələyə öz münasibətini bildirib. Onu demək vacibdir ki, dil birliyimizdən, kök birliyimizdən, milli kimliyimizdən, eyni milli-mənəvi dəyərlərin daşıyıcısı olduğumuzdan söz açan ilk İraq Türkman tədqiqatçısı Əta Tərzibaşıdır. Əta Tərzibaşı yazmışdır: “Bizim Türkman ləhcəsi azəri ləhcəsinə türk ləhcəsindən daha yaxın, bəlkə də əkiz qardaşlar olmaqla bərabər, bu ləhcələr uzun bir tarix boyunca çeşidli səbəblərin təsiri ilə bir-birindən xəbərsiz olaraq gəlişdikləri halda aralarında görkəmli fərqlər bilinməmişdir… Türkman və azəri ləhcələrini bu gün üçün əkiz ləhcələr olaraq qəbul edirik”.
Kərküklü alim, professor Hidayət Kamal Bayatlı da bu məsələyə öz münasibətini bildirir: “Əslən Azərbaycan türklərindən olan İraq türkmanlarının bir qismi də miladi 1505-1525 tarixlərində Şah İsmayıl tərəfindən İraqa yerləşdirilmişdir”.
Kərküklü yazar Qasım Sarıkəhyanın fikri də maraqlıdır: “Azərbaycan xalqı ilə İraq türkləri ayrılmaz bir bütündür”.
Professor Əbdüləzəl Dəmirçizadə başda olmaqla, Hadı Mirzəzadə, Nəsir Məmmədov, Ağamusa Axundov, Tofiq Hacıyev, Qəzənfər Kazımov və s. Azərbaycan alimləri də Türkmaneli ləhcəsinin Azərbaycan dilinin dialekti olduğu hökmünü veriblər.
Yaradıcılığıma yüksək qiymət verdiyinizə görə təşəkkür edirəm. Məni İraq türkmanları ilə əlaqəli araşdırmaların pioneri adlandırmağınız yenidir. Tofiq Hacıyev məni Azərbaycanda Kərkükşünaslıq elminin banisi adlandırıb. Yaşar Qarayev obrazlı şəkildə yazıb ki, bizim nəsil üçün İraq Füzulidən başladığı kimi, Kərkük də Qəzənfər Paşayevdən başlayır. Anar isə qeyd edir ki, bir zamanlar İraqda bizim mənəvi elçimiz Füzuli, indi isə Qəzənfər Paşayevdir. Bunlar adicə sözlər deyil, reallığı əks etdirməklə yanaşı, təvazökarlıqdan uzaq olmasın, həm də fəaliyyətimə verilən unutmayacağım qiymətdir. Əslində məni yaşadan budur.
S.B.: – İraq türkmanlarının Yaxın Şərqdəki gələcəyi sizə görə necə görünür?
Q.P.: – “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabımda yazmışam: “Kiçik xalqın faciəsi böyük olur”. Mən bunu o vaxt yazmışdım ki, İraq türkmanları yaşayan ərazilərə türk deyilən kimsə ayaq basa bilməzdi. Ölkə prezidenti Səddam Hüseynin hökmü belə idi.
İkinci bir məsələ isə ondan ibarətdir ki, 1970-ci ildə onlara mədəni haqlar verildi. Öz dillərində məktəblər açıldı. Bir gün ayıldılar ki, öz dillərində oxuyandan sonra hansı ali məktəbə girə bilərlər. Ərəb dili dövlət dili olan bir ölkədə harada işləyə bilərlər. “Kiçik xalqın faciəsi böyük olur”, – deyəndə mən bunu da nəzərə almışdım. O vaxtdan çox sular axdı. “Təhsil” nəşriyyatında “Azərbaycan-İraq türkman ədəbi əlaqələri: ayrılığın sonu” adlı kitabım çap prosesindədir. Dil, din birliyimizdən, milli kimliyimizdən, eyni milli-mənəvi dəyərlərimizdən bəhs edən kitabda 1960-cı ildən bu günə qədər əlaqələrimiz addım-addım izlənir. Ulu öndər Heydər Əliyevin “Amma tarixi araşdıranda gördüm ki, Güney Azərbaycan, Quzey Azərbaycan və İraq türkmanları bir bütövün parçalarıdır” tarixi kəlamı ədəbi əlaqələrimizə həm təkan verdi, həm də kompas rolunu oyandı. İraq türkmanlarından 4 dissertasiya müdafiə edilib. Üç dissertasiya işi də hazırlanır. Əlaqələrimiz inanılmaz dərəcədə genişlənib. Çox sayda kitablar çap olunub. İndi ölkəmizin ali məktəblərində kərküklü gənclər təhsil alırlar.
Azərbaycan Yazıçılar Birliyində İraq Türkman ədəbiyyatı üzrə 2017-ci ildən müşavir təyin olunmuşam. İndi 20 nəfər İraq Türkman yazarı Birliyimizin fəxri üzvüdür. Yazıçıların qurultayında iştirak edirlər. Nə kəsilən yollar, nə illər mənəvi ayrılığa gətirib çıxara bilməmiş, qismətimizə düşən cismani ayrılıq olmuşdur. Şükürlər olsun ki, ayrılığa son qoyulur.
S.B.: – Dümanın “Qafqaz səfəri”ni, Benetin və bir çox müəllifin əsərlərini və başqa çoxlu elmi və bədii əsərləri tərcümə etmisiniz. Sonradan, deyəsən, “Qafqaz səfəri”nin bir tərcüməsi də işıq üzü gördü…
Düma yazır ki, nənəsinin yanında beş-altı yaşlı oğlan uşağı hər iki tərəfi ülgüc kimi iti xəncərin dəstəyindən tutmuşdu; həqiqi bir xəncəri fransız qadını heç vəchlə uşağının əlinə verməzdi, ancaq bu bir azərbaycanlı qadının öz uşağına verdiyi oyuncaq idi. Görüşdən bir saat sonra Xasay bəy mükəmməl bir fransızca ilə Dümaya məktub yazır, deyir ki, sizin çox gözəl silahlarınız vardır, odur ki, kolleksiyanıza nəsə əlavə etmirəm, sizdən xanımımın əl işi olan pul kisəsini (həm də mahir nəqqaş və tikişçi idi Xan qızı) və iki arxalığı qəbul etmənizi xahiş edirəm. Deyirlər ki, hədiyyələrin qarşılığında Düma Xasay bəyə və Natəvana fiqurları fil sümüyündən hazırlanmış şahmat hədiyyə edir. Qəribə rəmzlərdir: yazıçı olsa belə, bir avropalını (əslində əsərlərində uşaqdan böyüyə, əksər personajların əlində qılınc-xəncər, şpaqa əskik olmayan bir yazıçını) bizim əlimizdəki silah narahat edirdi; bunu hiss edən Xasay bəy “sizin çox gözəl silahlarınız var”, deyə yazıçıya və avropalıya arxalıq və pul kisəsi (əslində xeyir-bərəkət, əmin-amanlıq) hədiyyə edir, eyni zamanda deyir ki, sizi silahla təəccübləndirmək olmaz; qarşılığında da yazıçı və avropalı, ağıllı olsa belə, bizə şahmat kimi oyun təklif edirdi – fiqurları, çox güman, Afrikanın çöllərində, Fransanın koloniyalarında öldürülmüş heyvanın sümüklərindən hazırlanmışdı.
Qəribədir, elə bil ən yaxın tariximizdi; son 30-35 ildə baş verənlərin öncədən hazırlanmış konspektidi. Yəni, yenə biz Avropaya xeyir-bərəkət əta edir, yenə onlar bizi oyuna salır və əlimizdə yalnız öz haqqımızı müdafiə etmək üçün gərəkli silahın olmamasını istəyirlər. Bizim Avropa ilə münasibətlərimizin gələcəyini necə görürsüz, Qəzənfər müəllim?
Q.P.: – Səlim müəllim, mən “İngilis-Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsi”ni bitirmişəm. İngilis dilindən Azərbaycan dilinə Dümanın “Qafqaz səfəri”ni, ABŞ alimi Sula Benetin “Necə yaşayasan, yüzü haqlayasan” kitabını, ingilis yazıçısı Aqata Kristinin “Mavi qatarın sirri” əsərini, Tokio Universitetinin professoru, Axundovlar nəslinin nümayəndəsi Pərirux xanımın həyat yoldaşı İrəc Parsinecadın “M.F.Axundzadənin ədəbi tənqidi” əsərini orijinaldan tərcümə etmişəm.
“Qafqaz səfəri” və uzunömürlülərdən bəhs edən “Necə yaşayasan, yüzü haqlayasan” kitablarını 1983-cü ildə ABŞ-də iki aylıq ixtisasartırma kurslarında olarkən gətirmişdim. Dümanın “Qafqaz” əsəri məni çox düşündürdü. Tarixi sənədlər göstərir ki, Düma 1858-ci ilin 2-ci yarısından 1859-cu ilin əvvəlinə qədər Rusiya və Qafqazda olmuş, qeydlər aparmış, 1859-cu ildə Parisdə fransızca, 1861-ci ildə Tiflisdə rusca “Qafqaz” adlı əsəri çap etdirmişdi. Lakin bu əsərdən xəbərimiz yox idi. Aleksandr Düma əsərdə erməniləri kəskin tənqid etdiyinə görə kitabı gizlədirdilər. Amerikalılar həmin kitabı 1962-ci ildə ABŞ-də ingilis dilində çap etdirmişdilər. Bir əsrdən artıq vaxt keçəndən sonra amerikalıların kitabı çap etdirmələri məni çox təəccübləndirmiş və düşündürmüşdü. Mənə görə bu onların Qafqaza marağı ilə bağlı idi. Qırx il bundan əvvəl dediklərim günümüzdə yerini aldı. “Qafqaz səfəri”ni həmkarım Həmid Abbasovla ingilis və fransız dillərindən müqayisəli tərcümə edərək çap etdirmişdik. Sonralar Şamil Zaman əsəri bütövlükdə tərcümə etdi. Qafqazın Strateji Tədqiqatlar İnstitutu əsəri akademik Bəkir Nəbiyevin Ön sözü və mənim ədəbi redaktorluğumla çap etdi.
Azərbaycanda Dümanı valeh edən xəncərlərimiz və yəhərlərimiz olub. Onlardan alıb Parisə aparıb. Səlim müəllim, əsərdən göründüyü kimi, Aleksandr Düma bütün səfər boyu ən xırda faktlara qədər hər şeyi qeyd edib. Yazıçının nə Xasay xana, nə də Natəvana fil sümüyündən şahmat bağışlaması əsərdə öz əksini tapıb.
S.B.: – Bəli, əsərdə yazıçının fil sümüyündən hazırlanmış şahmat hədiyyə etməsi ilə bağlı bir məqam yoxdur. Amma o hədiyyə barədə Natəvanın həyatından bəhs edən bəzi tədqiqatlarda oxumuşam. Hətta bəzi mənbələr, bir az da irəli gedib Natəvanın Düma ilə şahmat oynaması ilə bağlı da iddialar irəli sürürlər, bunu da yəqin eşitmisiz?
Q.P.: – Bəli, bilirəm. Şahmat məsələsini mətbuata, səhv etmirəmsə, rəhmətlik Firudin Şuşinski çıxarmışdı. O, Gürcüstan arxivlərindən mədəniyyətimizə dair zəngin material toplayaraq çap etdirmişdi. Ola bilsin ki, şahmat məsələsi ilə bağlı faktı da Firudin Şuşinski üzə çıxarmışdı.
Dümanın 1858-ci ilin son gecəsində Tiflisdə təşkil olunan ziyafətdə hədiyyələr paylanılması məlumdur. Ziyafətə Xasay xan da dəvət olunmuşdu. Ola bilsin ki, yazıçı şahmatı Xasay xana orada hədiyyə edib. Azərbaycanlı kişilərin xəncər, tüfəng gəzdirməsi isə təbii idi. İndinin özündə belə bir çox ölkələrdə silah gəzdirirlər.
Mən bu barədə “Qafqaz səfəri”nə Ön sözümdə yazmışam, silah gəzdirmək insanların bir-birinə münasibətinin tənzimlənməsinə kömək edir. Bizim Avropaya münasibətimiz barədə çox şey demək olar. Təcrübəmiz böyükdür. Azərbaycan dünyada ilk ölkədir ki, ikiyə bölüblər. Bununla gözləri doymayıb, yenə parçalayıblar. Onların niyyətini şair Hüseyn Kürdoğlu “Bir neçə fövqəldövlət” bəhri-təvilində tam çılpaqlığı ilə açıb göstəmişdir:
Tanrnın hökmü ilə böylə yazılmış əlbət,
Dünyaya sahib olsun da gərək
Bir neçə fövqəldövlət –
Yekə dövlət,
Əkə Dövlət,
Təkə Dövlət,
Qalanı xırda-para,
Baxtı qara,
Tikə dövlət, kökə dövlət.
Yekələr xırdaları
Bir-birinə saldırsın,
Malını, sərvətini
Gözgörəsi çaldırsın,
Tıxasın anbarına doldursun… və s.
Səlim müəllim, yeni eradan 5 əsr əvvəl yaşamış Aristotelin “Poetika” əsəri bir çoxlarımızın stolüstü kitabıdır, orada Aristotel 6 dövlət tipindən söz açır. Üçü yaxşı, üçü pis. Pis dövlət tipi arasında ən pisi qeyri-normal olan “demokratik dövlət” tipidir.
Qərb aləmi dayanmadan bizə “demokratiya”dan dərs deməyə çalışır. Müstəqillik, azadlıq uğrunda mübarizə aparan Gürcüstanın başına görün, nə oyun açırlar.
Ayıq-sayıq olmalıyıq. Məncə, bu mənada dövlət başçımızın yürütdüyü və başında dayandığı xarici siyasət hamıya, həm də özgə dövlətlərə örnək olacaq qədər məharətlidir, dürüstdür. Onların şirin dilinə aldanmamalıyıq. Xalq arasında ifadə var: “Dostluq et, amma çomağı əldən qoyma!”
S.B.: – Qəzənfər müəllim, siz Aqata Kristinin “Mavi qatarın sirri” (“The Mystery of the Blue Train”) əsərini tərcümə etmisiniz. Xanım Rutun qətli, qiymətli yaqutun yoxa çıxması, maraqlı intriqa… Erkül Puaronun ustalığı, soyuqqanlılığı… bunlar əsərə xüsusi oxunaqlıq, cazibə qazandırır. İki sualım var: Detektiv janrına müraciətiniz necə oldu və bu janra münasibətiniz?
Q.P.: – “Mavi qatarın sirri” Aqata Kristinin 75 əsəri arasında, “Şərq qatarında qətl” əsərindən sonra 2-ci yeri tutur. Bu əsərdən də göründüyü kimi, detektiv janr ilk vaxtlarda “qətl-qarət” janrı kimi tanınırdı. Bədii ədəbiyyatda bu janrın əsasını ABŞ yazıçısı Edqar Po 1847-ci ildə yazdığı “Morq küçəsində qətl” romanı ilə qoyub. Bu janrın əsas qayəsi odur ki, var-dövlət, pul əldə etmək üçün kimsə qətlə yetirilir.
Lakin sonralar qətl-qarətlə bərabər, siyasi, iqtisadi, texniki məsələlərlə detektiv janrın sferası genişləndi, dövlətlər, böyük şirkətlərarası casusluq səviyyəsinə yüksəldi və detektiv janr əbədiyaşar bir janra çevrildi. Çingiz Abdullayev ona görə dünyada məşhurlaşdı ki, detektiv janrın bütün sahələrini əhatə edən maraqlı əsərlər yazdı. Mən xaricdə işləyərkən bu janrda əsərləri oxumağa başladım və sevdim. Bu janrın səciyyəvi xüsusiyyəti ondan ibarətdir və süjet elə qurulur ki, intriqalar, qətl-qarətin açılması elə cazibədar olur ki, əsəri oxuyub bitirənə qədər rahatlıq tapmırsan. Bu janrda olan əsərlər dili öyrənməyə də yardımçı olur. Məncə, Azərbaycanda detektiv janrın əsasını Həsən Seyidbəyli “Cəbhədən-cəbhəyə” əsəri ilə qoyub. Yaxşı yadımdadır, əsər hissə-hissə “Bakı” axşam qəzetində çap olunurdu. Kioskların qabağında böyük növbə olardı ki, qəzeti əldə edib oxusunlar.
S.B.: – “Cəbhədən-cəbhəyə” əsərini oxumuşam. Mən elə bilirdim, bizim milli detektiv janrının banisi Cəmşid Əmirovdur. “Qara “Volqa””, “Brilyant məsələsi” romanlarını nə vaxtsa, 14-15 yaşım olanda böyük maraqla oxumuşdum. Məncə, Cəmşid Əmirovun “Sahil əməliyyatı” “Cəbhədən-cəbhəyə” əsərindən iki-üç il tez nəşr olunmuşdu.
Q.P.: – Vaxt etibarilə ola bilsin ki, “Sahil əməliyyatı” kitab kimi bir neçə il əvvəl çap olunmuşdu. Amma bu romana “İstintaq davam edir” filmi şöhrət gətirdi. Amma bədii keyfiyyət, səviyyə və janrın tələblərinə uyğun gəlmək baxımından “Cəbhədən-cəbhəyə” milli detektiv janrımızın şah nümunəsi sayılır.
S.B.: – Tərcüməçilik yaradıcı adama, yəni orijinal yaradıcılıqla məşğul olan adama nə verə bilər? Yaxud ondan nə ala bilər? Peşəkar kimi tövsiyələriniz…
Q.P.: – Hər şeydən əvvəl onu deyim ki, mən tərcümə ilə tələbəlik illərindən məşğul olurdum. Bu bizdə tədris proqramına daxil edilirdi. Hətta Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcümələr edirdik. Hər il fakültədə tərcümə üzrə müsabiqə keçirilirdi. Yaxşı yadımdadır, 3-cü kursda oxuyanda Cəfər Cabbarlının “Firuzə” hekayəsinin tərcüməsinə görə 2-ci yeri, 4-cü kursda Abdulla Şaiqin “Məktub yetişmədi” hekayəsinə görə 1-ci yeri tutmuşdum. Vaxt keçdi. İnstitutumuzda hamımızın müəllimi İsmixan Rəhimovun təşəbbüsü ilə tərcümə kafedrası yaradıldı. Tərcümə kafedrasında işləməyə başladım. Gələcəyin böyük alimləri və tərcüməçiləri Zeydulla Ağayev və Şahin Xəlilliyə tərcümədən 2 il dərs deyərək onları tərcüməçi kimi yetişdirdim. Dissertantım Müşfiq Babayev ABŞ yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı Con Steynbekdən “Con Steynbek yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatı ilə müqayisəli kontekstdə” adlı namizədlik dissertasiyası müdafiə etdi. Bunlar mənə qeyri-adi sevinc bağışladı. Qürur duydum.
İngiliscə elmi məqalələrim ABŞ və Türkiyədə çap olunub. Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun çapına nail olduğu “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin III cildinin (Bakı, Elm, 2009) Xülasəsini ingilis dilinə mən tərcümə etmişəm.
Tərcümə həmişə həyatımın ayrılmaz hissəsi olub.
Orijinaldan tərcüməyə dair “Biz hazır” və uğurlarımızdan və nöqsanlarımızdan bəhs edən “Mənəvi körpü” məqaləm çıxıb. Orijinaldan tərcümə o vaxt bəhrəli olur ki, həmin xalqın adət-ənənəsini, həyat tərzini, tarixini az-çox biləsən.
S.B.: – İş elə gətirib ki, mən aşağı-yuxarı, 30 ilə yaxındır tərcümə işi ilə məşğulam. Həm özüm tərcümə edirəm ki, bu bir qədər şəxsi səciyyə daşıyır. Digər tərəfdən, milli ədəbiyyatımızın xarici dillərə tərcüməsinin təşkili işləri ilə məşğulam. Onu da bilirsiniz ki, bir çox ölkələrdə öz milli ədəbiyyatlarının tərcüməsi və nəşri işi ilə peşəkar məşğul olan qurumlar var. Türkiyədə TEDA, Norveçdə NORLA, Finlandiyada FİLİ, Rusiyada “Tərcümə İnstitutu”, Polşada “Söz İnstitutu” və sairə. Düşünürəm ki, bizdə də bu məsələnin institusional məcraya yönəlməsinin vaxtıdır, hətta gecikirik. Sizcə, biz bu anlamda hansı işləri və necə görməliyik?
Q.P.: – Bədii tərcümə xalqların bir-birini daha yaxşı tanıması yolunda onları bir-birinə bağlayan mənəvi körpüdür. Təəssüf ki, bir çox ölkələrdə peşəkar tərcüməçiliklə məşğul olan qurumlar var, bu sahədə mükəmməl baza vardır. Azərbaycanda orijinaldan tərcümənin mükəmməl bazasının yaranmasına böyük ehtiyac var.
S.B.: – Qəzənfər müəllim, maşallah, 27 avqustda 89 yaşa qədəm qoyursunuz. Arxada ağır, hər mənada dolu, məzmunlu ömür var. Elmi araşdırmalar, orijinal kitablar, tərcümə kitabları… görüşlər, konfranslar… Bu gün də, çox şükür, elmi-ədəbi mühitdə sizi tez-tez aktiv görmək olur. Tədbirlərə qatılırsız, çıxışlar edirsiz. Ədəbi, elmi həyata yeni atılmış adamlara, gənclərə əsas məsləhətləriniz nə olardı?
Q.P.: – İnsanın həyatında vaxt və baxt mühüm rol oynayır. Mənim bəxtim onda gətirdi ki, anam vəfat eləyəndən sonra, mən onda uşaq idim, atam onu müharibədə ölümdən xilas edən qadını gətirdi. Necə deyərlər, bir yandan bağlayan fələk, başqa bir tərəfdən açdı. Uşaqlıqdan rus dilini öyrəndim. Taleyimdə bu, böyük rol oynadı. İnstitutu bitirən kimi xaricə tərcüməçi işləməyə göndərdilər. Baxtım çəkdi, Rəsul Rzanın “Uzaq ellərin yaxın töhfələri” məqaləsini oxuyandan sonra İraqda soydaşlarımızın yaşadığını bildim. İraq türkmanlarının, soydaşlarımızın ləhcəsi, folkloru, ədəbiyyatı ilə ciddi məşğul oldum. Xalq şairi Rəsul Rza taleyimdə misilsiz rol oynadı. 1968-ci ildə o böyük insanla birgə “Kərkük bayatıları” kitabını çap etdirdik. Rəsul müəllim “Kərkük mahnıları” kitabıma redaktor oldu. Səlim müəllim, mənəm-mənəmlik olmasın, 70-dən artıq monoqrafiyam, elmi əsərlərim, tərtib etdiyim kitablar, tərcümə əsərlərim vardır. Xarici ölkələrdə – İraqda, İranda, Türkiyədə monoqrafiyalarım çap olunub. Bu, gecə-gündüz çalışmağımın nəticəsində mümkün oldu.
2018-ci il noyabr ayının 5-də möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin sərəncamı ilə “Əməkdar elm xadimi” kimi fəxri ada layiq görüldüm. Bu mənim üçün böyük stimul oldu. Sərəncamdan sonra “Nəsimi: edamdan sonrakı həyat”, “Nesimi İrak Divanı” (İstanbul) “Xilaskarlar”ın Bakı və Tehran nəşrləri, “Qəbələ keçmişdə və günümüzdə”, ikicildlik “İraq Türkman poeziyası antologiyası”, “Azərbaycanda və İraqda bayatlar” kimi kitablarım nəşr olundu.
Bütün bunlar 80 yaşım tamam olandan sonra baş verib.
Gənclərə məsləhətim odur ki, bir iş görəndə uğursuzluqlara görə ruhdan düşməyin. Ən böyük xəstəlik tənbəllikdir, onu özünüzə yaxın buraxmayın. Çalışın, bilik əldə edin, zövqünüzə uyğun kitablar oxuyun, zövqünüzü formalaşdırın. Həddən artıq yeməyin, yemək üçün yaşamayın, yaşamaq üçün yeyin. Qoy gözünüz yeməyin arxasınca qalsın. Çox yemək xəstəlik mənbəyidir. Başqalarının məntiqə sığmayan fikirlərini, sizin haqqınızda nə düşündüklərini özünüzə dərd etməyin, boş buraxın. İnsan arzularla yaşayır. Gənclərin arzusu daha çox olur. Arzularınızı gecə-gündüz çalışmaqla, alın təri tökməklə reallaşdıra bilərsiniz, zəhmət mütləq öz bəhrəsini verəcək. Yaradıcılıq möhtəşəm aldanışdır həm də. Elə ki, gördünüz yaratdıqlarınız bəyənilmir, kiminsə acığına ədəbi həyatda özünüzü təsdiqə çalışmayın. Bəlkə başqa sahədə uğur qazanacaqsınız, o sahəyə gedin, çəkinməyin. Yaradıcılıq isə sizin hobbiniz olsun. Yazdıqlarınızı yenidən oxuyanda həmin mətnlərə əlavə etməyin. Yamaq kimi görünər. “Yarımçıq papaqçılıqdan bütöv palançılıq yaxşıdır” – deyib atalar.
Mən yetimliklə böyümüşəm, kənd məktəbini bitirib ali məktəbdə oxumağa gəlmişəm. Nə qazanmışamsa, zəhmətimlə əldə etmişəm. 1962-ci ildə institutu bitirəndə institutun rəhbərliyi ilə birgə vinetkamız hazırlandı. 50 nəfər məzunun içində tək mənim şəklimin altında “əlaçı” yazılıb. Bu, əməyin, çalışmağın nəticəsi idi. Əgər mənim həyatım və yaradıcılığım bəhrə veribsə, qoy məhz bu örnək olsun.
S.B.: – Müsahibə üçün təşəkkür edirəm, Qəzənfər müəllim.
Q.P.: – Məndən müsahibə götürmək qərarınıza görə təşəkkür edirəm. Bu müsahibə gənclik illərimi, əlçatmaz, ünyetməz acılı-şirinli günlərimi yada saldı, yaşadım.
